Bjekstvo u budućnost

Antonija Janevska/Kristina Radović

„Moja glavna motivacija da odem na studije u inostranstvo bila je želja za promjenom, željela sam da doživim kako je to živjeti negdje u inostranstvu dok sam još u dvadesetim“, kaže studentkinja iz Crne Gore koja trenutno studira u Sloveniji.

Odlazak mladih nije samo problem crnogorskog društva, već i drgih država regiona. Mnogi studenti iz drugih balkanskih zemalja imaju slične priče.

Kristijan je iz Sjeverne Makedonije i studira mašinstvo u Ljubljani. Na odluku da studira u inostranstvu uticala je činjenica da je Mašinski fakultet u Ljubljani jedan od najboljih u svojoj oblasti u Istočnoj Evropi, ali i jedan od najpovoljnijih po troškovima.

Živi sa nekoliko cimera jer nije uspio da dobije mjesto u studentskom domu. „Tipičan dan za mene počinje odlaskom na predavanja“, objašnjava Kristijan. „Između predavanja imamo obično dvije pauze. Nakon toga imamo auditorne ili laboratorijske vježbe. Auditorne vježbe su veoma slične predavanjima, ali su više usmjerene na rješavanje zadataka i problema iz matematike i fizike. Laboratorijske vježbe se razlikuju u zavisnosti od predmeta, ali se uvijek dijelimo u manje grupe, obično od četiri do osam ljudi. Tada radimo na projektima, dobijamo ocjene i stičemo praktična znanja zasnovana na teorijskim konceptima koje smo učili. Na kraju dana, učim u biblioteci i učestvujem u sportskim programima koje organizuje fakultet.“

Većina mladih sa Balkana odlučuje se na odlazak iz svojih zemalja zbog loših društvenih, životnih i ekonomskih uslova. U Crnoj Gori, petina mladih je izrazila želju da ode iz zemlje, pokazuje Istraživanje o mladima u Jugoistočnoj Evropi za 2024. godinu koje je sprovela Fondacija „Fridrih Ebert“.

„Mladi ljudi neprekidno napuštaju Crnu Goru. Uzroci tog fenomena leže u nestabilnom ekonomskom i političkom okruženju koje pruža plodno tlo za nastavak neevropskih praksi, kao što su partijsko i nepotističko zapošljavanje, korupcija, bezakonje, zarobljeni mediji i nedovoljna podrška mladima – ili podrška koja postoji samo deklarativno, bez stvarne volje donosilaca odluka“, kaže David Vukićević, predsednik Mreže omladinskog aktivizma Crne Gore (MOACG).

Za mlade iz Zapadnog Balkana, Sjedinjene Američke Države (SAD) su jedna od najpoželjnijih destinacija za preseljenje. Međutim, mnogi njihovi zahtjevi za vizu bivaju odbijeni. U 2024. godini, više od trećine američkih viza zatraženih u Kosovu, Crnoj Gori i Albaniji bilo je odbijeno. U Makedoniji, stopa odbijanja bila je 28 odsto.

Neki ipak odluče da ostanu u Evropi

Josif ima 21 godinu i iz Sjeverne je Makedonije. Studira računarstvo na Univerzitetu u Bristolu. Njegov tipičan dan sastoji se od pohađanja predavanja i konsultacija sa profesorima u vezi sa ocjenama i inovativnim projektima. Predavanja se drže putem prezentacija i praktičnog rada, a materijali za učenje su u elektronskom obliku ili dostupni u biblioteci.

„Iako uživam što sam ovdje, osjećam dublju povezanost sa svojom zemljom i ljudima tamo. Čak i ovdje se najviše družim sa Makedoncima“, kaže Josif. Priliku da studira u inostranstvu dobio je zahvaljujući stipendiji koju dodjeljuje Ministarstvo prosvjete.

Stipendija zahtijeva da student bude primljen na jedan od 100 najbolje rangiranih univerziteta na Šangajskoj listi – listi akademskog rangiranja svjetskih univerziteta, koja se temelji na broju naučnih radova objavljenih u međunarodnim časopisima i broju dobitnika Nobelove nagrade. Iako se nijedan univerzitet iz Sjeverne Makedonije posljednjih godina nije našao na Šangajskoj listi, Ministarstvo pruža stipendije za one koji su na toj listi i pokriva većinu troškova studiranja. Nakon diplomiranja, student je u obavezi da se vrati i radi u svojoj zemlji nekoliko godina.

Josif kaže da bi se u Sjevernu Makedoniju vratio jedino zbog porodice i prijatelja; kada je reč o karijeri, smatra da su prilike u inostranstvu znatno primamljivije. Pošto će se, nakon što nauči sve što može na Univerzitetu u Bristolu, ipak vratiti kući, nada se da će znanje i iskustvo stečeno u Velikoj Britaniji biti nagrađeni odgovarajućom platom u domovini.

U posljednjih deset godina sve veći broj makedonskih studenata traži obrazovne prilike van granica svoje zemlje. Suočeni s izazovima u ostvarivanju svojih akademskih ciljeva, mnogi su privučeni institucijama u inostranstvu, gdje očekuju naprednije nastavne planove, savremene resurse i bolje profesionalne mogućnosti. Ovaj trend, međutim, odražava dublje, sistemske probleme u visokom obrazovanju Sjeverne Makedonije, a kako broj studenata koji odlaze nastavlja da raste, postavlja se ozbiljno pitanje sposobnosti domaćih akademskih institucija da zadrže mlade talente i stvore okruženje koje podstiče inovacije i napredak.

Prema istraživanju Fondacije za demokratiju Vestminster, Sjeverna Makedonija godišnje ulaže između 116 i 433 miliona eura u obrazovanje i obuku mladih ljudi koji zatim napuštaju zemlju. U posljednjih 30 godina, zbog značajnog iseljavanja visokoobrazovanih studenata, broj stanovnika se smanjio za 10 odsto. I čini se da taj trend neće skoro stati.

Nema poslova za mlade

Iako ne postoji zvanična statistika o broju Crnogoraca koji žive u inostranstvu, podaci Društva statističara i demografa pokazuju da je na dan popisa 2023. godine oko trećine crnogorskih građana, odnosno 213.478 ljudi, živjelo u inostranstvu.

„Iako su podaci prikupljeni za 44.017 osoba tokom popisa, to predstavlja samo 20 odsto procijenjene dijaspore, dok 80 odsto, odnosno 169.461 osoba, nije bilo obuhvaćeno jer u trenutku popisa nisu imali člana domaćinstva prisutnog u Crnoj Gori koji bi mogao da pruži informacije u njihovo ime“, kaže Gordana Radojević iz DSDCG-a.

Popis stanovništva trenutno predstavlja jedini izvor podataka o mladima koji studiraju u inostranstvu. Prema poslednjem popisu, 8.230 crnogorskih građana boravi u inostranstvu radi školovanja, od čega 43 odsto, odnosno 3.607 ljudi, studira u Srbiji.

David Vukićević iz MOACG smatra da podaci jasno ukazuju na to da Crna Gora nema adekvatnu pronatalitetnu politiku, ali i da „mladi i dalje traže svoju sreću van granica domovine.“

Uslovi i kvalitet odrastanja i života, uspjeh tokom obrazovnog procesa i preduslovi za njegovo ostvarenje, mogućnosti za usavršavanje, zapošljavanje, napredovanje i ekonomsku samostalnost ključni su faktori koji oblikuju stavove mladih, objašnjava Vukićević.

„Ulazak mladih na tržište rada je donekle olakšan zbog manjka odgovarajuće radne snage i rasta minimalnih neto zarada. Međutim, zbog konstantnog rasta cijena, taj efekat se postepeno smanjuje, iako je i dalje prisutan. Istovremeno, od radnika se očekuje učinak koji odgovara trenutnom nivou zarada, ali obrazovni sistem nije adekvatno pripremio one koji tek ulaze na tržište rada za takve uslove. Priznajem kontinuirane napore Ministarstva prosvjete, nauke i inovacija i Ministarstva sporta i mladih u unaprjeđenju položaja mladih, ali bez adekvatne podrške Ministarstva finansija i Vlade Crne Gore, teško je postići konkretne rezultate“, kaže on.

Podaci Svjetske banke pokazuju da je samo u posljednjoj deceniji više od 2,5 miliona ljudi napustilo Zapadni Balkan u potrazi za boljim uslovima života u Zapadnoj Evropi, što ukazuje na to da je riječ o regionalnom trendu, a ne problemu prisutnom samo u jednoj zemlji.

IT i inženjerske studije među najpoželjnijima

Jedno od ključnih pitanja migracija u regionu jeste odlazak visokoobrazovanih mladih ljudi, stručnjaka iz oblasti kao što su informacione tehnologije, inženjerstvo, medicina i druge ključne oblasti koje se zajednički označavaju kao STEM – nauka, tehnologija, inženjerstvo i matematika.

Dok Sjeverna Makedonija ima bogatu kulturnu istoriju koja se ogleda u umjetnosti, muzici i književnosti, umetnički programi u zemlji se suočavaju sa teškoćama da studentima ponude privlačne prilike, pa su mnogi koji žele karijeru u tim oblastima potražili obrazovanje u inostranstvu. Dok se STEM programi često smatraju isplativijim i važnijim, umjetnost i studije u toj oblasti se često posmatraju kao luksuz, a ne kao potreba.

Ivana, koja studira na Itaca koledžu, kaže da priroda posla za koji se obrazuje često zahtijeva međunarodnu saradnju i iskustvo, a da u SAD postoji mnogo više mogućnosti za umrežavanje, filmske festivale, produkciju, objavljivanje i prilike uopšte. Ipak, želi isto to da radi i kod kuće.

„Oduvijek sam željela da na neki način doprinesem razvoju makedonske kulture i umjetnosti i njenoj promociji u svijetu“, objašnjava. „I dalje bih voljela da budem aktivna u Sjevernoj Makedoniji i na Balkanu kroz određene angažmane u oblasti filma i fotografije.“

Digitalizovani univerziteti

Studenti koji studiraju u inostranstvu i koji su intervjuisani za ovaj članak podijelili su iskustva koja se značajno razlikuju od onih koje imaju studenti koji studiraju u Sjevernoj Makedoniji, gdje su osnovne stvari poput digitalnih udžbenika još uvijek stran pojam na univerzitetima.

Studija koju su 2023. godine sproveli Forum za obrazovne promjene i Evropski fond za demokratiju pokazala je da je digitalizacija na državnim univerzitetima ozbiljno nedovoljno razvijena.

„Uprkos sve većoj upotrebi tehnologije u obrazovanju širom svijeta, mnogi državni univerziteti u Sjevernoj Makedoniji i dalje se oslanjaju na tradicionalne metode predavanja i učenja. To uključuje korišćenje fizičkih udžbenika i predavanja uživo, upotrebu papirnih indeksa (iako postoji sistem za ocjenjivanje putem interneta), fizičku prijavu semestra i konsultacije licem u lice, umjesto korišćenja online resursa.“

Rezultati istraživanja pokazuju da postoji značajan jaz u digitalizaciji na državnim univerzitetima i da su potrebni ozbiljni napori kako bi se poboljšala infrastruktura, resursi i obuke potrebne za podršku digitalizaciji u tim institucijama. Takođe se navodi da je procenat budžeta koji se izdvaja za digitalizaciju na državnim univerzitetima u Sjevernoj Makedoniji i dalje relativno nizak.

Državni zavod za statistiku Sjeverne Makedonije ne vodi evidenciju o broju građana koji studiraju u inostranstvu. Jedino što mogu da potvrde jeste da se trenutno 400 studenata sa državnim stipendijama školuje na 100 najprestižnijih univerziteta u svijetu.

Nisu samo mladi ti koji napuštaju domovinu. U Crnoj Gori, za razliku od druge polovine prošlog vijeka kada su zemlju uglavnom napuštali niskokvalifikovani radnici, u posljednjim decenijama zemlju napušta veliki broj visokoobrazovanih ljudi.

„Nažalost, Ministarstvo unutrašnjih poslova ne raspolaže tačnim podacima o broju iseljenih građana niti o razlozima njihovog odlaska, jer oni koji napuštaju Crnu Goru najčešće ne odjavljuju prebivalište kako bi zadržali određena prava u zemlji. To znatno otežava procjenu ukupnog obima migracija. Stoga je sistematsko praćenje migracija prvi i najvažniji korak, posebno imajući u vidu da prema istraživanjima o mladima, imamo 50 odsto mladih koji žele da napuste Crnu Goru,“ kaže demograf Miroslav Doderović.

Neprekidno iseljavanje iz Crne Gore, pretežno mlađe populacije, potvrđuju i zvanični podaci Zavoda za statistiku (Monstat), prema kojima je Crna Gora imala 615.035 stanovnika prema popisu iz 1991. godine, dok je 32 godine kasnije, 2023. godine, imala svega nekoliko hiljada više – 623.633 stanovnika, uključujući više od 90.000 stranih državljana.

Jedna od najčešćih destinacija za iseljavanje je Njemačka, gdje trenutno zvanično živi 10.413 crnogorskih državljana.

Zašto odlaze

Ključne mjere koje mogu uticati na faktore koji podstiču i privlače migracije uključuju povećanje efikasnosti aktivnih programa tržišta rada, s naglaskom na uključivanje dugoročno nezaposlenih osoba i mladih.

„Dugoročna nezaposlenost je jedan od ključnih izazova u Crnoj Gori. Uprkos pozitivnim trendovima na tržištu rada, dugoročno nezaposleni činili su visokih 72 odsto ukupne nezaposlenosti u 2023. godini. Stopa dugoročne nezaposlenosti je 2019. iznosila skoro 12 odsto. Najveću grupu među dugoročno nezaposlenima čine oni koji prvi put traže posao, uglavnom svježi diplomci,“ objašnjava Doderović.

Kao glavni razlog za napuštanje Crne Gore, većina navodi ekonomsku situaciju, dok polovina ispitanih crnogorskih građana kaže da se u inostranstvo preselila iz porodičnih razloga, a neki i zbog obrazovanja.

„Najveći broj registrovanih crnogorskih građana radi, studira ili boravi u Njemačkoj – ukupno 10.413. Najviše registrovanih građana koji rade ili studiraju u inostranstvu dolazi iz Podgorice – njih 6.384,“ navodi Monstat.

„Za sveobuhvatnije razumijevanje problema migracija, posebno strukture stanovništva koje napušta Crnu Goru, potrebna su detaljna istraživanja, kako bi donosioci odluka mogli jasnije da prepoznaju ključne probleme i predlože programe za zadržavanje i privlačenje stanovništva,“ kaže Doderović.

Iseljavanje mladih sa Balkana, naročito iz Crne Gore i Sjeverne Makedonije, predstavlja ozbiljan izazov za budućnost ovih zemalja. Dok mladi odlaze u potrazi za boljim obrazovanjem, poslovnim prilikama i kvalitetnijim životom, ovaj trend ima dugoročne posljedice po razvoj regiona. Iako postoje brojne inicijative koje pokušavaju da zaustave ovaj trend – kao što su unaprjeđenje obrazovnog sistema, bolji uslovi rada i stvaranje novih prilika za mlade – jasno je da samo zajedničkim naporima na regionalnom i međunarodnom nivou možemo stvoriti uslove u kojima će mladi ostajati i doprinositi daljem razvoju svojih zemalja.