Ni godinu dana nakon što je opredijeljeno više stotina hiljada eura za nabavku softvera za sistem automatske razmjene međunarodnih finansijskih informacija (AEOI), novac nije potrošen u te svrhe, niti je softver nabavljen. To šteti međunarodnom kredibilitetu Crne Gore, jer se ne mogu u potpunosti pratiti i sankcionionisati moguće utaje poreza i pranje novca, sa čim naša zemlja inače ima problema

Tijana LEKIĆ

Gora se još u julu 2022. obavezala na razmjenu informacija za suzbijanje utaje poreza na globalnom nivou, ali se još nijesu ispunjeni osnovni preduslovi za to, jer nije nabavljen aplikativni softver za informacioni sistem, iako su još prije godinu dana za to bila odvojena sredstva.

Ovu obavezu naša je zemlja preuzela multilateralnim sporazumom koji je potpisla sa Organizacijom za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD), to jest sa njenim Globalnim forumom o transparentnosti i razmjeni informacija u poreske svrhe (Globalni forum), čije je sjedište u Parizu. Sporazum je potpisalo ukupno 147 zemlja, a preko sto država već razmjenjuje podatke putem ovog sistema. Podatke već razmjenjuju sve zemlje Evropske unije (EU), ali i Albanija, pa i poreski rajevi kao što su Bahami, Bermudi, Panama i druge. 

Crna Gora je Globalnom formu garantovala da će do kraja 2023. godine, preko standardizovane automatske razmjene podataka (AEOI) početi da razmjenjuje informacije o finansijskim računima poreskih obveznika, ali to se još nije desilo, rekla je za Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) Zajda Manata, čelnica Sekretarijata Globalnog foruma.

Cilj uspostavljanja razmjene podataka na globalnom nivou je da se spriječe poreske utaje putem automatske i standardizovane razmjene podataka o finansijskim računima između poreskih institucija zemalja učesnica sporazuma. Ovaj zajednički informacioni sistem omogućava dostupnost podataka da je, recimo, poreski obaveznik Crne Gore otvorio račun i u nekoj drugoj zemlji. Preko AEOI, ti se podaci prvo evidentiraju u poreskoj upravi zemlje u kojoj je otvoren račun, a potom se informacije prosljeđuju poreskoj upravi zemlje u kojoj je vlasnik računa poreski obveznik.

Informacije, uz poštovanje zaštite ličnih podataka razmjenjuju, obuhvataju bankovne račune i  identitet vlasnika, broj računa, stanje na računu na kraju godine, prihode, kamate, dividende, bruto prihode, račune elektronskog novca i tekuće račune fizičkih i pravnih lica koja posjeduju finansijska sredstva. 

Dok ne uspostavi ovaj sistem Crna Gora gubi priliku da prati tokove novca svojih građana, da ima uvid u moguće utaje poreza i pranje novca. Ako nije u sistemu dodatno ugrožava međunarodni kredibilitet, koji je zbog poznatih problema ionako upitan. 

Sredstva nijesu upotrijebljena za nabavku softvera 

Za aktiviranje AOEI sistema u Crnoj Gori je, kako su CIN-CG-u objasnili iz Ministarstva finansija, odgovorna bila nekadašnja Uprava prihoda i carina, koja je preuzela obaveze oko nabavke softvera još 2023, godine kada je bivša Vlada odobrila sredstva za nabavku softvera.

,,Ministarstvo finansija je u februaru 2023. uputilo Vladi Crne Gore informaciju o potrebi obezbjeđivanja sredstava za nabavku, primjenu i održavanje informacionog sistema AEOI. Vlada Crne Gore nas je zadužila da za realizaciju ovih aktivnosti izvršimo preusmjerenje sredstava u visini od 363 hiljade eura”, naveli su za CIN-CG iz Vladinog resora na čijem je čelu Novica Vuković. 

Ta sredstva su tada stigla do Uprave poreza i carina, međutim, nijesu u toku 2023. iskorišćena za nabavku ovog softvera. Nije pokrenut postupak javne nabavke, niti je sprovedena tenderska procedura. Za to je bio nadležan bivši direktor Uprave prihoda i carina Vladimir Bulajić. 

CIN-CG je pokušao da stupi u kontakt sa njim, ali on, do objavljivanja ovog teksta, nije odgovorio na brojna pitanja.

Uprava prihoda i carina je doživjela više institucionalnih promjena u posljednjih nekoliko godina. Poreska uprava i Uprava carina su 2021. godine odlukom 42. Vlade, u vrijeme kada je ministar finansija bio Milojko Spajić, spojene. Nakon malo manje od tri godine, ove dvije institucije su ponovo razdvojene, odlukom 44. Vlade čiji je premijer Spajić. 

Istovremeno, ova institucija je promijenila i više direktora i vršioca dužnosti (VD). Jedno vrijeme je bila i bez vršioca dužnosti, pa je tim organom koordinirao ministar finasija Vuković. Nedavno je na čelo Poreske uprave (PU)  kao vršilac dužnostiizabran Sava Laketića. Dolazak novog rukovodioca podrazumijeva i novu sistematizaciju.  

U takvim okolnostima, stalnim izmjenama statusa i ljudi na čelu Uprave, postavlja se pitanje koliko je ova institucija mogla efikasno da vrši svoje nadležnosti. 

,,Uspostavljanje sistema za Automatsku razmjenu podataka (aplikativni softver, sistemski softver i hardverska infrastruktura) je vrlo zahtjevan radni izazov”, saopštili su CIN-GG-u iz Ministarstva finansije. Obezbjeđen je, međutim, jasan pravni okvir, kao i prateći administrativni servis, tvrde iz Vukovićevog resora. Da bi se izbijegli potencijalni propusti oko nabavke softvera, pojasnili su, da su donijeli odluku da se raspiše tender za softversko rješenje koje se već koristi u najmanje jednoj državi članici OECD-a, navodi se u odgovorima.

Tender još nije raspisan, a za uspostavljanje inicijalnog informacionog sistema, kada se softver nabavi, procijenjuju u Mnistarstvu finasija, biće potrebno od 30 do 120 dana, a tek nakon toga kreće testiranje.

„...Neophodno je omogućiti adekvatan vremenski interval za testiranje sistema od strane finansijskih institucija prepoznatih kao obveznika izvještavanja (minimum četiri mjeseca) i ovlašćenih službenika Poreske uprave kao vlasnika poslovnih procesa. Nakon prihvatanja rezultata testiranja i utvrđene funkcionalnosti, sistem se pušta u produkcioni rad u dijelu prikupljanja podataka i slanja istih državama sa kojima je neophodno potpisati sporazum o AEOI“, saopštili su iz Ministarstva finasija.

Kada se sve ovo ima u vidi teško je vjerovati da će Crna Gora ubrzo početi sa razmjenom podataka preko ovog sistema na globalnom nivou.

Crna Gora bez softvera ne može da vodi ozbiljnu poresku politiku

,,Uspostavljanje ovakvog sistema razmjene informacija je samo početna priča i tek treba da se formira odsjek koji bi se bavio poreskim malverzacijama. Razmjena informacija sa stranim poreskim organima ne ide samo u korist drugim zemaljama, već je to bitno i za nas, jer je to ključno za ozbiljnu borbu protiv korupcije i kriminala. Bez saradnje sa drugim zemljama mi ne možemo doći do relevantnih podataka”, objasnio je za CIN-CG ekonomista i bivši ministar finansija Aleksandar Damjanović. 

Primjena pomenutog sistema omogućava cijelovitije ispunjavanje obaveza iz pregovaračkog poglavlja 16 koji se odnosi na poresku politiku. Iz Ministarstva finansija dodaju da bi se funkcionisanjem ovog sistema povećali prihodi u budžetu Crne Gore.

Pranje novca je, prema riječima profesora ekonomije Zarije Pejovića, veliki problem u Crnoj Gori, i prije uvećanja broja stranaca koji u njoj sada žive. ,,Ako analiziraju podaci bruto domaćeg proizvoda za, recimo, 2021. godinu, vidjećemo da se ne poklapala suma ukupnih zarada koje su isplaćene u Crnoj Gori, oko nekih milijardu i po, sa ukupnom potrošnjom od oko tri i po milijarde. To je veliki jaz”, kaže Pejović. 

Opisane disproporcije zahtijevaju temeljnu analizu i odgovor da li je i u kojoj mjeri ovako velika potrošnja prouzrokovana nelegalnim tokovima novca, iako je jasno da dio novca dolazi od doznaka iz inostranstva.

Procjene su da oko pola miliona građana Crne Gore živi van njenih granica. U zemlji trenutno ima i oko 95 hiljada stranaca sa privremenim ili stalnim boravkom, ili po osnovu privremene zaštite, pokazuju podaci Ministarstva unutrašnjih poslova (MUP). 

Nedovoljna transparentnost tokova novca obeshrabruje dolazak kredibilnih međunarodnih investitora, a utiče i na nekontrolisani rast sive ekonomije.  

Crna Gora je u decembru prošle godine jedva izbjegla da se nađe na sivoj listi Radne grupe za finansijsku akciju (Financial Action Task Force - FATF). FATF je organizacija koja postavlja standarde u borbi protiv pranja novca i finansiranja terorizma, čiji je sekretarijat sastavni dio OECD-a. 

Nejasno da li je policija u mogućnosti da koristi svoja ovlašćenja 

Dva dana prije sjednice MONEYVAL-a koju čine eksperti Savjeta Evrope za procjenu mjera protiv pranja novca i finansiranja terorizma, Skupština Crne Gore je, po hitnom postupku, usvojila novi Zakon o sprječavanju pranja novca i finansiranja terorizma. Novim zakonom se uređuju mjere za sprečavanje i otkrivanja pranja novca i finansiranja terorizma, kao i poslovi, ovlašćenja i način rada finansijsko obavještajne jedinice (FOJ). FOJ vrši poslove otkrivanja pranja i finansiranja terorizma i to je organ koji funkcioniše pri Ministarstvu unutrašnjih poslova.  

Tako je Crna Gora ispoštovala XXIX preporuku MONEYVALA i FATF-a koja predviđa uspostavljanje FOJ-a kao nacionalnog centra koji prikuplja podatke, radi analize sumnjivih finansijskih računa, vrši procjene rizika od pranja novca i finansiranja terorizma i te informacije prosljeđuje na potrebne adrese.

Prema Međunarodnom monetarnom fondu (MMF), FOJ ima više funkcija od administrativne; preko one sudskog-tužilačkog karaktera, do sprovođenja zakona (low-enforcement). Početkom 90-ih, kada su osnovane prve jedinice ove vrste nije bilo međunarodno prihvaćenog modela za funkcije FOJ-a. Svaka zemlja je to tijelo kreirala prema svojim potrebama. U nekim zemljama, kao kod nas, ta jedinica je bila u okviru Ministarstva unutrašnjih poslova. Dok u drugim zemljama, poput Italije, FOJ je ustrojen kao administrativno tijelo koje ima ulogu posrednika između finansijskih institucija i policije.

U analizi o funkcionisanju FOJ-a, koju je sačinio MMF, navodi se da se finansijske institucije, poput banaka, često suočavaju sa potencijalno problematičnim transakcijama, ali da nemaju mogućnost utvrđivanja dokaza o kriminalnim djelatnostima. Sa druge strane, FOJ može da vrši sve tehničke kontrole i kada utvrdi nepravilnost može da traži direktno od policije i tužilaštva da započnu istragu. 

U novom Zakonu o sprečavanju novca Crne Gore, uređuje se način međunarodne saradnje FOJ-a: ,,U cilju uspostavljanja, ostvarivanja i unapređenja međunarodne saradnje FOJ može da zaključuje sporazume sa ovlašćenim organima drugih država i međunarodnim organizacijama o razmjeni finansijskih informacija”.

Razmjena informacija sa drugim zemljama je zakonski predviđena, ali ne preko automatskog standarda, nego na zahtjev segmenta policije, znači kada postoji sumnja na nezakonite radnje.

,,Najveći broj identifikovanih nedostataka uključuje i odsustvo odredbi koje zahtijevaju od nadležnih organa da brzo razmjenjuju informacije (…) Nejasno je da li je policija u mogućnosti da koristi svoja domaća istražna ovlašćenja za prikupljanje i dobijanje informacija u korist stranih kolega”, piše u posljednjem izvještaju MONEYVALA o Crnoj Gori.

Crna Gora je predmet pažnje MONEYVALA još od početka 2000-tih. Nije samo prošle godine, već je i ranije više puta, rizikovala da se nađe na nepoželjnoj listi FATF-a. U izvještaju za 2023, MONEYVAL, pored konstatacije da u Crnoj Gori postoji visoki rizik od pranja novca, navodi se i da je to “uglavnom povezano sa međunarodnom trgovinom droge, utaja poreza i iznuđivanja”.  

,,Nepostojanjem adekvatnog protoka informacija mi smo defakto bez oružja za bilo koju ozbiljnu poresku politiku”, navodi Damjanović. 

Da bi se sprovele ozbiljne reforme u poreskom sistemu Crne Gore nephodno je da država uspostavi saradnju sa međunarodnim organizacijama kako bi se efikasnije sprovela kontrola finansijskih tokova. Sudeći po tome koliko treba da se nabavi i stavi u funkciju softver za razmjenu poreskih informacija, naša država izgleda ne žuri da institucionalizuje saradnju na globalnom nivou u ovom polju. 

Gotovo sve evropske zemlje prihvataju zaštićenu komunikaciju u procesima pred sudovima

Maja Boričić

Specijalno odjeljenje Višeg suda u Podgorici, koje sudi u postupcima organizovanog kriminala, korupcije i ratnih zločina, je u 2024. godinu ušlo sa 143 predmeta, a u većini njih tužilaštvo kao dokaz prilaže i kriptovanu komunikaciju sa Sky ECC (skaj).

Ni Viši sud, ni Specijalno državno tužilaštvo (SDT) nijesu odgovorili na pitanje Centra za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) koliko tačno ima optužnica koje sadrže tu vrstu dokaza pred Specijalnim odjeljenjem Višeg suda.

Viši sud je, u potvrđenim optužnicama, zaključio da su dokazi sa skaj aplikacije prikupljeni putem međunarodne pravne pomoći, po pisanim naredbama Apelacionog suda u Parizu, u skladu sa pravom Francuske i da se zbog toga radi o valjanim dokazima. Prema Zakonu o međunarodnoj pravnoj pomoći u krivičnim stvarima, nije presudno da li je dokazna radnja sprovedena u Francuskoj po francuskom zakonu, mogla biti naložena i u Crnoj Gori.

Viši sud takođe zauzima stav da presrijetanje te komunikacije ne predstavlja značajno zadiranje u privatnost koje bi moglo biti zloupotrijebljeno, jer je utvrđeno da je skaj aplikacija korišćena za nelegalne aktivnosti. Ističu i da ne postoje razlozi da ti dokazi ne budu prihvatljivi u Crnoj Gori u postupku kontrole optužnice.

Nedavno je u našoj zemlji donijeta prva prvostepena presuda, u kojoj je skaj komunikacija prihvaćena, ali uz druge dokaze.

Stručnjaci koje je kontaktirao CIN-CG navode da će konačne odluke biti donešene na glavnim pretresima, u zavisnosti od toga koliko su optužbe, pored skaja, potkrijepljene i drugim dokazima.

Odgovor na pitanje zakonitosti dokaza pribavljenih putem kriptovanih komunikacija može dati jedino sud, ističe za CIN-CG bivša sutkinja Valentina Pavličić.

Tužilac tvrdio da imaju druge dokaze

Prema praksi Evropskog suda za ljudska prava (ESLJP) veoma je važno da li je osporeni dokaz jedini dokaz na kojem se zasniva konkretna osuda ili je podržan drugim materijalnim dokazima, kaže Pavličić, doskorašnja zastupnica Crne Gore pred sudom u Strazburu.

Još od predmeta Schnek protiv Švajcarske iz 1988. godine sud u Strazburu smatra da korišćenje dokaza pribavljenih povredom prava na privatnost ne čini postupak nepravičnim, pod uslovom da sporni dokaz nije jedini na kome se zasniva osuda.

Iz SDT nijesu odgovorili na pitanja CIN-CG da li se optužbe zasnivaju i na drugim dokazima, te da li su skaj komunikacije dostupne odbrani i u kojoj fazi postupka. Za pravičnost postupka potrebno je i da odbrana ima uvid u dokazni materijal, pa i u komunikaciju putem skaj aplikacije.

Specijalni državni tužilac Miroslav Turković tvrdio je da su sve optužnice koje se temelje na skaj prepisci zasnovane i na drugim dokazima. To je izjavio na skupu Akcije za ljudska prava (HRA) na kojem se govorilo o validnosti skaj komunikcije u sudskim procesima.

Europol je pristupio stotinama miliona poruka, a dio te dokumentacije koji se odnosi na Crnu Goru, poslat je i našim istražnim organima sredinom 2021. Tada je na čelu SDT bio Milivoje Katnić. Njegova "desna ruka" specijalni tužilac Saša Čađenović obustavio je postupak protiv policajaca Ljuba Milovića i Petra Lazovića, iako je u rukama imao skaj prepisku njih dvojice, koja pokazuje njihove veze sa organizovanim kriminalnim grupama, okupljenim oko kavačkog klana. Tužilac Čađenović je, nakon Katnićeve smjene, optužen za saradnju sa kavačkim klanom. Milović je u bjestvu, Lazović je pritvoren, a protiv obojice pokrenut je postupak.

Podizanjem optužnica protiv lica iz vrha policije i pravosuđa, glavni specijalni tužilac Vladimir Novović, prekinuo je raniju praksu ignorisanja ove vrste dokaza.

Komunikacija sa kriptovanih uređaja se ne obavlja preko mobilnih operatera, već putem aplikacija, koje obezbjeđuju šifrovanje poruke. Oni ne sadrže kameru, mikrofon i GPS, poruke se automatski brišu poslije nekog vremena, a postoji i posebno dugme za brisanje sadržaja iz telefona. Posjedovanje uređaja nije bilo zabranjeno, a čak je i nuđena nagrada od četiri miliona dolara onome ko bi uspio da dekodira skaj.

Policije Belgije, Francuske i Holandije su uspjele, u martu 2021. da "hakuju" skaj. Izvršni direktor Sky Global Žan-Fransoa Eap i bivši distributer Sky Global uređaja Tomas Herdman, optuženi su u SAD-u za učestvovanje u kriminalnim radnjama zbog prodaje šifrovanih uređaja.

Odbrani dati mogućnost da osporava dokaze

Advokati odbrane se, između ostalog, protive da komunikacija sa skaj aplikacija bude dokaz u postupcima, tvrdeći da se radi o operativnim podacima, da su pribavljeni masovnim nadzorom i da je nepoznat način njihovog pribavljanja. Neki advokati ističu da su podaci pribavljeni krivičnim djelom, jer su istražni organi druge države "hakovanjem" došli do tih dokaza. Međutim, Francuska dozvoljava te istražne radnje. Odbrana takođe ocjenjuje da je moguće mijenjati te podatke, pa je njihova pouzdanost upitna. Neki advokati su, zbog korišćenja skaj komunikacije u sudskim postupcima, prošle godine protestovali ispred zgrade Višeg suda.

Direktorka HRA Tea Gorjanc Prelević ističe da treba utvrditi autentičnost i pouzdanost takvih dokaza, a za to je ključno da se odbrani omogući da djelotvorno osporava ove dokaze. "Dobro je što državno tužilaštvo autentičnost dokaza pribavljenih iz te aplikacije nastoji da potvrdi i drugim dokazima, jer tako doprinosi provjeri njihove pouzdanosti".

Direktorka HRA dodaje i da treba praviti razliku između zakonitosti i pouzdanosti dokaza: "Ako su dokazi iz Sky ECC aplikacije pribavljeni iz Francuske zakoniti i ne postoji sumnja da je sadržaj ostvarene komunikacije na bilo koji način bio naknadno izmijenjen, to i dalje ne mora da znači da su podaci koje su korisnici aplikacije međusobno razmjenjivali tačni".

Evropski sud za ljudska prava, kaže Pavličić, naglašava da u krivičnom postupku svi dokazi po pravilu moraju biti izvedeni na glavnom pretresu u prisustvu optuženog koji mora imati mogućnost da ih podvrgne kritici.

"Na osnovu predmeta Stojković protiv Belgije i Francuske, 'postoji obaveza da se prigovori odbrane uzmu u obzir, da se razmotre i da se na njih odgovori'. Nacionalni sudovi ta pitanja ne smiju ignorisati", navodi Pavličić.

Ona pojašnjava da, ipak, pravo na otkrivanje dokaza nije apsolutno pravo – u nekim predmetima može biti neophodno da se odbrani uskrati uvid u određene dokaze, kako bi se sačuvala osnovna prava drugog pojedinca ili zaštitio važan javni interes.

"Pristup pojedinim podacima može biti uskraćen ako je nužno - da bi se zaštitio neki važan javni interes, kao recimo zaštita državne bezbjednosti, potreba da se zaštiti svedok koji bi mogao biti ozbiljno ugrožen zbog svjedočenja, ili da se ne otkriju policijske istražne metode", dodaje direktorka HRA.

Sporno je, međutim, može li odbrana djelotvorno osporavati zakonitost, autentičnost i pouzdanost dokaza, ako nema dovoljno podataka o tome kako su dokazi prikupljeni.

Stavovi Evropskog suda za ljudska prava, dodaje Gorjanc Prelević, daju za pravo Francuskoj da ne otkrije detalje operacija u kojima je pribavljena komunikacija sa EncroChat i Sky ECC: "Na sve ovo je ukazao i holandski Vrhovni sud kada je, 13. juna 2023, zauzeo stav da se ova komunikacija može koristiti kao dokaz u krivičnim postupcima".

Dakle, bar što se Evropskog suda za ljudska prava tiče, moguće je da pravo na pravično suđenje ne bude povrijeđeno čak i ako odbrana ne bude u mogućnosti da sazna kako je tehnički sprovedena policijska operacija u kojoj je pribavljena komunikacija sa aplikacije Sky ECC, ističe direktorka HRA.

"Uzgred, to ne zna ni tužilaštvo, i to ne samo u Crnoj Gori, već i u drugim zemljama u kojima su podignute optužnice zasnovane na ovakvim dokazima".

Ako su sud i tužilaštvo učinili sve što su mogli da utvrde relevantne činjenice i nisu odbrani uskratili pristup podacima kojima raspolažu, teško bi se moglo tvrditi da su povrijedili pravo odbrane na "jednakost oružja", zaključuje Gorjanc Prelević.

Prihvaćen skaj, ali ne kao jedini dokaz

U postupku koji se vodi za planiranje likvidacije Marka Ljubiše, zvanog Kan, vijeće sutkinje Višeg suda Vesne Kovačević je odlučilo da optužene osudi za stvaranje kriminalne organizacije, prihvatajući skaj kao jedan od dokaza. Na izricanju presude, sutkinja je potvrdila da su dokazi sa skaj komunikacije dobijeni putem međunarodne pravne pomoći: "Zamolnica SDT-a upućena je nadležnim organima Francuske. Francuski nadležni pravosudni organi su ih dostavili nadležnim organima Crne Gore", navela je Kovačević.

Ona je dodala da je sud dao primat javnom interesu, u odnosu na privatni, s obzirom na to da se radi o jednom od najtežih krivičnih djela u crnogorskom zakonodavstvu.

Ostaje da se vidi kako će sud cijeniti dokaze u nekim od najznačajnijih slučajeva, zasnovanih na skaj komunikacijama, protiv policijskih službenika Petra Lazovića, Ljuba Milovića, Dejana Kneževića,Veselina Veljovića, gradonačelnika Budve Mila Božovića, tužioca Saše Čađenovića, bivše predsjednice Vrhovnog suda Vesne Medenice i njenog sina Miloša Medenice…

Optužnicom protiv bivše predsjednice Vrhovnog suda je pored poruka prikupljenih putem skaj aplikacije, predloženo i saslušanje preko 20 svjedoka i izvođenje drugih dokaza.

U optužnici piše da iz sadržine komunikacije preko SKY ECC aplikacije, telefonskih komunikacija između sudija, iskaza svjedoka, ali i iz sadržine spisa predmeta sudova u Crnoj Gori, proizilazi sumnja da je Vesna Medenica izvršila krivična djela protivzakonitog uticaja i zloupotrebe službenog položaja putem podstrekavanja - da se donesu presude u korist privrednih društava "Fab live" "Cijevna commerce" I "Carine".

Dodaje se da je, u ovom predmetu, komunikacija sa SKY ECC aplikacije izuzeta preko nadležnog pravosudnog organa Francuske, "dostavljena po zamolnicama SDT, od strane Apelacionog suda u Parizu".

Uporedna praksa je bitna

Pred sudom u Strazburu još nema predstavki koje se odnose na korišćenje dokaza u krivičnom postupku prikupljenih putem kriptovane komunikacije.

Pavličić pojašnjava da sud u Strazburu ne odlučuje o tome da li se konkretni dokazi, uključujući one pribavljene nezakonito, smiju upotrijebiti u postupcima pred domaćim sudovima: "Evropski sud se izjašnjava samo o tome da li je postupak u cjelosti, uzimajući u obzir i način na koji su pribavljeni dokazi, bio pravičan".

Direktorka HRA pojašnjava da uporedna praksa drugih zemalja ne obavezuje Crnu Goru (za razliku od stavova Evropskog suda koji je obavezuju), ali može biti relevantna i sudije vjerovatno zanima.

"Pošto se u postupcima širom Evrope zakonitost korišćenja komunikacije preuzete iz aplikacija Sky ECC i EncroChat cijeni i u odnosu na pravo na pravično suđenje i pravo na privatnost, koja obavezuje i Crnu Goru, ne bi bilo iznenađujuće ni nelogično da se domaći sudovi osvrnu na praksu drugih država i vide kako oni tumače Konvenciju za zaštitu ljudskih prava", pojašnjava ona.

U mnogim evropskim državama, donijete su sudske presude u slučajevima gdje su kriptovane komunikacije korišćene kao dokaz. Utvrđeno je da je, preko 90 odsto korisnika Encrochat, aplikacije slične skaju, bilo povezano sa organizovanim kriminalnim grupama.

Sudovi u Njemačkoj, Holandiji, Norveškoj su zaključili da ne treba ocjenjivati zakonitost postupanja istražnih organa druge države, već se držati međunarodnih principa povjerenja i priznavanja. Jedino je u Italiji ovaj princip doveden u pitanje, ali je ta odluka donijeta zato što je tužilaštvo kao dokaz priložilo operativne podatke Europola, a ne dokaze dostavljene od strane suda druge države.

Apelacioni sud u Srbiji je, u julu prošle godine, ukinuo prvostepenu presudu kojom je srpski inspektor Božidar Stolić bio osuđen na kaznu zatvora od dvije godine, zbog optužbi da je zloupotrebom službenog položaja odavao informacije o istrazi koja se vodi protiv pripadnika kriminalne grupe Veljka Belivuka i Marka Miljkovića. Dio dokaza u ovom slučaju odnosio se na skaj komunikaciju. Apelacioni sud je tada naveo da prvostepeni organ nije dovoljno argumentovao obrazloženje u vezi korišćenja skaj aplikacije. Nedavno je, prema pisanju srpskih medija, započeto ponovno suđenje na kome je sud prihvatio predlog odbrane da im dostavi svu kriptovanu komunikaciju optuženih, a ne samo onaj dio koji ih inkriminiše.

Nedovoljno obrazložena odluka sudova u Turskoj

Jedina praksa Evropskog suda za ljudska prava u Strazburu vezano za kriptovane komunikacije su predmeti protiv Turske, potvrdila je CIN-CG Pavličić.

Iz izvještaja Evropskog suda za prošlu godinu se vidi da je u predmetu Yuksel Yalcınkaya protiv Turske utvrđena povreda prava na pravično suđenje. Radi se o višegodišnjoj kazni zatvora za članstvo u terorističkoj organizaciji zasnovanoj na upotrebi aplikacije za šifrovanu razmjenu poruka By lock. Domaći sudovi su utvrdili da je aplikacija dizajnirana za isključivu upotrebu članova terorističke organizacije.

Ono što je bila glavna zamjerka suda u Strazburu je da podaci sa šifrovane aplikacije nijesu dati podnosiocu predstavke.

"Domaći sudovi nijesu naveli razloge za neotkrivanje, niti je odgovoreno podnosiocu predstavke na zahtjev za nezavisno ispitivanje podataka ili njegovu zabrinutost u pogledu njihove pouzdanosti; podnosiocu predstavke nije data prilika da se upozna sa dešifrovanim ByLock materijalom, što bi predstavljalo važan korak u očuvanju prava odbrane", piše u izvještaju suda u Strazburu.

Takođe, sud nije dovoljno obrazložio tvrdnje da aplikaciju nije mogao koristiti niko ko nije član terorističke organizacije.

Pavličić ističe da je u još jednom predmetu protiv Turske, a koji se odnosi na korišćenje iste aplikacije, Evropski sud odlučio da sama činjenica postojanja instalirane aplikacije ByLock nije dovoljna za osnovanu sumnju određivanja pritvora, već moraju postojati još neki drugi dokazi da bi se uopšte radilo o osnovanoj sumnji.

U zemlji postoji više od 300 nekontrolisanih deponija, a većina opština ne reciklira i ne odvaja otpad i, što je zabrinjavajuće, bilo je bolje prije deceniju. Godišnje se gube milioni eura, a priroda zagađuje

Andrea Perišić

Već dvije godine svaku plastičnu i staklenu bocu čuvam kako bih ih negdje ostavila i bila sigurna da će biti reciklirane, kaže za Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) sagovornica iz Podgorice. Ona je među rijetkima koji u domaćinstvu razdvajaju otpad.

U Crnoj Gori ima svega 13 reciklažnih dvorišta. I to u Podgorici, Herceg Novom i Kotoru. Tokom 2019. godine u glavnom gradu je postavljen i jedan mobilni reciklažni kontejner. Nedavno su postavljeni i reciklomati.

U takvom dvorištu, u podgoričkom naselju Zabjelo, nalazi se više kontejnera, za različite vrste otpada: elektronski i električni, papir i karton, staklo, gume, aluminijumske limenke, PET ambalaže, plastiku, bijelu tehniku, metalni krupni otpad, fluorescentne cijevi, akumulatore i baterije, eko otpad, otpadno ulje... Gotovo sve se može reciklirati, osim tekstila.

Malo ljudi, međutim, donosi otpad na ova dvorišta. Kontejneri su uglavnom poluprazni, a u nekim nema gotovo ništa, kao u jednom za elektronski otpad, u kojem se nalazi svega par stvari.

Ljudi uglavnom ne znaju za ova dvorišta, a i reciklaža se slabo promoviše. Problem je i to što su ovi centri u Podgorici na lokacijama koje nijesu “naruku” najvećem broju stanovnika.

“Kako se ova dvorišta koriste na dobrovoljnoj bazi, ostaju rezervisana samo za ekološki osviješćene građane. Odvajanje otpada treba da bude obavezno i da se vrši od vrata do vrata, odnosno na mjestu nastanka otpada, čineći sistem lakšim i pogodnijim za korišćenje, što je osnov za uspjeh i dobre rezultate. Tek tada možemo očekivati veće stope odvojenog sakupljanja i reciklaže”, kažu za CIN-CG iz NVO Zero Waste Montenegro.

Potrebno je, smatraju iz ove NVO, nakon što se stvore uslovi za selekciju otpada, raditi na edukaciji i podizanju svijesti o važnosti reciklaže i pravilnom postupanju sa otpadom.

O nerazvijenoj svijesti o važnosti reciklaže najbolje govori činjenica da je stanje u ovoj oblasti gore nego deceniju ranije, kada su počeli pregovori sa Evropskom unijom (EU), u kojima je upravljanje otpadom jedna od važnih tema.

“Ovo je četvrta godina otkako ne postoji Državni plan upravljanja otpadom, pa samim tim ni lokalni planovi. Tako se otpadom u Crnoj Gori, u određenom smislu, stihijski upravlja”, kaže za CIN-CG Ivana Vojinović, direktorica Centra za klimatske promjene, prirodne resurse i energiju (CKPPRE) na Univerzitetu Donja Gorica (UDG).

Prema njenim riječima, nijesu urađeni ni planovi prevencije otpada na lokalnom nivou, a to je zahtjev evropskog zakonodavstva i prvi važan korak ka izgradnji kulture reciklaže.

Zemlja godišnje gubi desetine miliona, ako ne i više, a priroda se zagađuje, jer se ne reciklira i ne vrši selekcija otpada.

Zbog pristupnih pregovora i obaveza prema EU, Crna Gora bi do 2030. trebalo da reciklira najmanje 50 odsto komunalnog otpada. Ali, u 2022. naša je zemlja reciklirala manje od pola odsto. To se vidi iz Izvještaja Uprave za statistiku (Monstat) o stvorenom i obrađenom otpadu koji je objavljen krajem prošle godine. U 2022. proizvedeno je oko 336 hiljada tona komunalnog otpada, a reciklirano malo više od hiljadu tona.

Ovi podaci Monstata pokazuju da je u 2022. proizvedeno milion i 412 hiljada tona otpada, od čega je oko 20 odsto bio opasni otpad. Osim toga, stanovnik Crne Gore godišnje proizvede 544 tone otpada, a dnevno oko kilogram i po.

Iz podgoričkog preduzeća “Deponija” koje upravlja reciklažnim centrom, CIN-CG-u je rečeno da je u 2023. reciklirano 560 tona komunalnog otpada, a selektuje se karton, papir, željezo, aluminijske limenke, plastične kese, PET ambalaža i miješana plastika.

Umjesto da napredujemo - nazadujemo

Dakle, pošto je u 2022. reciklirala manje od pola odsto, Crna Gora umjesto da napreduje, nazaduje kako odmiče proces pregovora. U 2021. reciklirano je oko dva odsto, slično kao 2020. i 2019. Zanimljivo je da je zemlja više reciklirala 2013, kada su tek počeli pregovori sa EU, nego posljednjih godina.

U Strategiji za upravljanje otpadom u Crnoj Gori do 2030. godine (Strategija) struktura otpada jedino se navodi za 2013. Te je godine proizvedeno oko 244 hiljade tona komunalnog otpada, od čega oko 32 hiljade tona papira, 29 hiljada tona plastike, 20 hiljada tona stakla, 13 hiljada tona PET ambalaža...

Prema aktuelnom cjenovniku podgoričkog preduzeća “Deponija”, cijene otkupa starog novinskog i kancelarijskog papira su 20, 25 ili 60 eura po toni (u zavisnosti od klase i vrste), plastike 25, 30 ili 50 eura, a PET ambalaža od 80 pa do 250 eura. Kada bi se ovi materijali i reciklirali, uštedjeli bismo milione eura, koji sada završe na nekim (il)legalnim deponijama. Po najnižim cijenama, samo na reciklažu papira dobili bismo oko 650 hiljada eura, na plastiku 725 hiljada eura, a na PET ambalažu preko milion eura.

U Izvještaju o sprovođenju Državnog plana upravljanja otpadom za 2013. godinu navodilo se da su u većini opština postavljeni kontejneri za primarno selektovanje komunalnog otpada (papir, karton, metal, plastika, staklo), ali da se sakupljanje selektovanih frakcija ipak ne vrši odvojeno, već se kontejneri sa selektovanim i mješovitim otpadom prazne istovremeno, pa i selektovani dio nakon toga završava na nekoj od mješovitih deponija.

CIN-CG se obratio svim opštinama u Crnoj Gori, i došao do podataka da većina ne sprovodi odvojeno sakupljanje otpada, čak ni kada se donesu odluke o tome od strane lokalnih vlasti.

“Nijesmo mogli pristupiti sprovođenju odluke zbog kadrovskih i tehničkih ograničenja”, navode za CIN-CG iz “Komunalnih djelatnosti” u Šavniku.

Slično kažu i iz drugih opština.

“Na Žabljaku se ne vrši recikliranje otpada, niti je to ikada rađeno, iako posjedujemo postrojenje koje ni u periodu dok je još funkcionisalo nije obavljalo reciklažu, već samo sortiranje otpada”, kažu za CIN-CG iz Službe predsjednika Opštine Žabljak.

Cetinje nema postrojenje za recikliranje i selekciju miješanog komunalnog otpada, niti je njegova izgradnja predviđena planskom dokumentacijom.

“Miješani komunalni otpad, koji DOO ‘Komunalno’ Cetinje sakuplja, sa teritorije opštine se svakodnevno odvozi na regionalnu sanitarnu deponiju ‘Livade’ u Podgorici gdje se, u posebnom postrojenju, vrši njegova selekcija”, navode za CIN-CG iz kabineta gradonačelnika Prijestonice Cetinje.

Ni u Andrijevici ne postoji reciklažni centar, nema ni novca za njegovu izgradnju, potvrdili su iz ove opštine.

U Plavu se od 2021. recikliraju papir, pvc otpad, karton i staklo, pomoću namjenskih presa, navode iz plavske opštine.

U Herceg Novom se odluka o odvojenom odlaganju otpada samo djelimično poštuje, što je rezultat niske svijesti sugrađana, ističu iz ove lokalne samouprave. Konstatuju i da je među velikim problemima u reciklaži nepoštovanje Zakona o upravljanju otpadom.

Inače, predlog ovog zakona je usvojen u Skupštini Crne Gore krajem prošle godine, a njime se tretira, između ostalog, i pitanje otpada od plastičnih proizvoda za jednokratnu upotrebu i otpadnog ribolovnog alata koji sadrži plastiku.

Građani Podgorice u kontejner za suvu frakciju odlažu miješani komunalni otpad

I iz podgoričke “Čistoće” za CIN-CG su takođe potvrdili da odvojeno prikupljanje otpada daje minimalne rezultate. Ovaj koncept je, kako objašnjavaju, planiran prvo kroz postavljanje tri kante (za papir, plastiku i metal), zatim dvije kante (suva i mokra frakcija komunalnog otpada), ali je izostao potreban nivo selektovanog odvajanja otpada na mjestu nastanka, odnosno u domaćinstvu, zbog čega se u kantama dominantno nalazi miješani komunalni otpad.

Sredinom januara ove godine iz ovog preduzeća su sproveli praćenje istovara kamiona koji vrši pražnjenje posuda za suvu frakciju, kako bi se utvrdio sadržaj sakupljenog otpada. Analizom je potvrđeno da građani kontejner za suvu frakciju komunalnog otpada, i pored vidno istaknutih naljepnica i brojnih apela upućenih putem medija, ne koriste na adekvatan način, već u isti odlažu miješani komunalni otpad.

“To je potvrda da građani ne prihvataju ovaj koncept odlaganja otpada. Imajući u vidu da se navike teško mijenjaju, mislimo da bi primjena kaznene politike bila najbrži način da se suzbije nepoštovanje pravila upravljanja otpadom”, navode iz ovog preduzeća.

Iz kabineta gradonačelnika Cetinja objašnjavaju da nema adekvatne, stimulativne cjenovne politike i da bi privredna društva koja pružaju uslugu sakupljanja komunalnog otpada mogla da omoguće popuste za domaćinstva koja bi bila spremna da odvojeno sakupljaju one vrste komunalnog otpada koje nastaju u domaćinstvu, a koje se mogu reciklirati.

Crna Gora nema deponiju za opasni otpad, niti je planira

“Barsko preduzeće za sanitarnu i ekološku zaštitu ‘Hemosan’, koje jedino ima dozvolu da pravilno uklanjaju opasni otpad, tražilo mi je oko 100 eura, plus PDV, za uslugu transporta od Podgorice do Bara i skladištenja dva manja pakovanja pesticida, kojih sam htjela da se riješim”, kaže za CIN-CG jedna Podgoričanka, koja je radila istraživanje o pesticidima.

Ona je na kraju, iako se radilo o opasnom otpadu, bila prinuđena da pesticide baci u kontejner.

Nijesu rijetki prizori da nesavjesni građani otpad ostavljaju i van kontejnera. Među tim otpadom, nađe se i onaj opasni.

Crna Gora nema deponiju za opasni otpad, a njeno otvaranje nije predviđeno postojećim Državnim planom upravljanja otpadom za period od 2015. do 2020. (Državni plan), kao ni nacrtom tog dokumenta za period od 2023. do 2028. godine.

U podgoričkom naselju Konik, na Ćemovskom polju i iza deponije godinama neodgovorni pojedinci pale gume zarad žice koju kasnije prodaju, a nerijetko se dešavalo da se ti požari šire. Pri sagorijevanju guma dolazi do ispuštanja dioksina - veoma toksičnog zagađivača koji, prema Svjetskoj zdravstvenoj organizaciji (SZO), može izazvati reproduktivne i razvojne probleme, oštetiti imuni sistem, ometati hormone i izazvati teške bolesti, poput raka.

Država decenijama nije našla način da se adekvatno izbori sa ovim problemom.

Nesavjesno se odlaže medicinski otpad, razne vrste baterija i akumulatora...

U Crnoj Gori se planira i otvaranje rudnika Brskovo, kod Mojkovca, ali se o posljedicama otpada koji bi tu nastao, a ukoliko bi se nesavjesno odlagao, očigledno ne razmišlja. Tako bi otpad iz rudnika, koji bi sadržao živu i neke druge teške metale kao što su kadmijum i arsen, mogao dodatno da ugrozi prirodu i zdravlje stanovnika Crne Gore.

Jedino Kotor priprema za reciklažu papir, plastiku, staklo i metal

Iz ostalih opština CIN-CG do objavljivanja ovog teksta nije uspio da dobije odgovore na brojna pitanja. Ipak, u Izvještaju o sprovođenju Državnog plana upravljanja otpadom u Crnoj Gori za 2022. godinu, koji je objavljen krajem prošle godine, navodi se da se ni u Bijelom Polju, Danilovgradu, Gusinju, Pljevljima, Ulcinju, Tuzima, Rožajama, Petnjici, Beranama, Budvi i Baru ne vrši odvojeno odlaganje otpada.

Nešto je bolja situacija u Herceg Novom, Kolašinu, Kotoru i Tivtu, gdje se odvojeno sakupljaju kabasti i zeleni otpad i koristi kompostana, gdje se značajne količine zelenog otpada obrađuju. Kompostana je predviđena za četiri opštine - Kotor, Herceg Novi, Budvu i Tivat, ali njeni kapaciteti nijesu dovoljni tako da se tretira samo otpad iz opštine Kotor.

Ovi podaci pokazuju da opštine Andrijevica, Berane, Bijelo Polje, Žabljak, Danilovgrad, Nikšić, Gusinje, Pljevlja, Plužine, Cetinje, Rožaje, Ulcinj, Šavnik, Petnjica i Tuzi nijesu ništa od otpada odvojile za reciklažu.

Ostale opštine obuhvaćene izvještajem, Bar, Mojkovac, Budva, Podgorica, Kolašin, Tivat i Herceg Novi odvojile su makar nešto od papira, stakla, plastike i metala za reciklažu, dok je jedino Kotor pripremio za ponovnu upotrebu sve od ovih materijala - oko hiljadu tona otpada.

“Problem reciklaže je zaista sistemski, jer mnoge lokalne samouprave ne uspijevaju da se izbore sa otpadom koji stvaraju, a na državnom nivou ne postoje konkretne instrukcije ko je zadužen za šta u kompleksnom sistemu prikupljanja, sortiranja i recikliranja korisnog otpada. Nema ni mnogo podsticaja da se situacija mijenja, jer trenutno reciklaža nije konkurentna u poređenju sa odlaganjem otpada”, kaže još Ivana Vojinović.

Da bi sistem reciklaže počeo da funkcioniše, objašnjava ona, rad inspekcijskih organa mora da bude unaprijeđen.

“Crna Gora će morati da poboljša svoju stopu reciklaže koja je trenutno jedna od najnižih na kontinentu. Usvajanje evropskih standarda značiće izmijenjenu sliku u našim ličnim prostorima, a to je više kanti u domaćinstvima, planiranje bacanja otpada i nabavka posebnih kanti i kesa, što je kultura koja je, za razliku od Crne Gore, dugo prisutna u mnogim zemljama”, navodi Vojinović.

CIN-CG se obratio komunalnoj policiji opština sa pitanjem koliko je u periodu od 2018. do kraja prošle godine napisano kazni zbog nepropisnog odlaganja otpada. Dobili smo odgovore samo iz Opštine Pljevlja, Opštine Budva i Opštine Kotor.

U Pljevljima su izrečene svega tri novčane kazne zbog ovog prekršaja, od 30 do hiljadu eura, a sve kazne su izrečene fizičkim licima.

“…U dosta slučajeva nije bilo moguće identifikovati počinioca”, kažu iz pljevaljske Komunalne policije.

U Budvi su izrečena 354 prekršajna naloga, u vrijednosti od 65.470 eura za nepropisno odlaganje otpada, uglavnom pored kontejnerskih stanica i lokalnih i magistralnih puteva.

“Opština Budva ne posjeduje lokaciju za deponovanje otpada već pet godina, a što je bila dužna da donese planskim dokumentima. To otežava rad”, kažu predstavnici budvanske Komunalne policije.

Oni ističu da se nelegalno deponovanje obično vrši tokom večernjih sati, kada je manje komunalnih inspektora na terenu i to najčešće na Jazu, Topliškom putu, Markovićima, Stanišićima, Reževicima, Bečićima, Paštrovskoj gori i Buljarici.

U Kotoru je sankcionisano 15 fizičkih lica u iznosu od 7 500 eura, kao i 16 pravnih lica u iznosu od 22 hiljade eura, kazali su CIN-CG-u iz kotorske Službe za inspekcijske poslove.

Nikšić bez plana upravljanja otpadom i pored ogromnog problema sa zagađenjem

U Nikšiću se ne vrši odvojeno sakupljanje komunalnog otpada i reciklaža, a to je jedina opština u Crnoj Gori koja godinama nema plan upravljanja komunalnim i neopasnim građevinskim otpadom.

Očito ne znaju prioritete, kaže aktivistkinja Ivana Čogurić.

“Rijeka Gračanica je pretvorena u deponiju cijelim tokom. Umjesto da saniraju ovu ranu grada, ulažu u rekonstrukciju mostova na toj rijeci koji su, prema riječima stručnjaka, u izuzetno dobrom stanju”, ističe Čogurić, iz pokreta “Ecopatriotizam”.

Potrebno je, smatra ona, shvatiti da je otpad resurs i omogućiti građanima reciklažu i van domaćinstva, postavljanjem reciklomata po ulicama.

“Tako bi od limenke na licu mjesta mogli dobiti novac”.

U Podgorici su nedavno postavljeni reciklomati na pet lokacija, gdje građani ubacivanjem plastičnih boca (PET ili limenke) zauzvrat dobiju određenu količinu hrane za bezdomne pse. Slični reciklomati postoje još u Kotoru, gdje ubacivanjem dvije plastične flaše građani “kupuju” hranu za ulične mačke, simbol grada.

Iz Sekretarijata za komunalne poslove i saobraćaj Opštine Nikšić za CIN-CG kažu da su pripremili Nacrt lokalnog plana upravljanja komunalnim i neopasnim građevinskim otpadom. Navode i da je u toku izrada tehničke dokumentacije za izgradnju reciklažnog dvorišta, kao i Nacrta Odluke o načinu odvojenog sakupljanja i sakupljanja komunalnog otpada na teritoriji Nikšića.

U Evropi recikliraju i više od 50 odsto komunalnog otpada

U Crnoj Gorije je u 2020. evidentirano preko 300 divljih deponija. To pokazuju podaci iz Nacrta Državnog plana upravljanja otpadom za period od 2023. do 2028. godine.

Najviše nekontrolisanih odlagališta ima na teritoriji Bijelog Polja - 106.

Iz Evropske komisije (EK) godinama stižu upozorenja da su u oblasti upravljanja otpadom napravljeni slabi pomaci, a da je naše nacionalno zakonodavstvo djelimično usklađeno sa EU.

Gotovo sve zemlje u Evropi, prema podacima Evropske agencije za zaštitu životne sredine (EEA), osim Švedske, značajno su od 2004. povećale stope reciklaže komunalnog otpada. Neke države, kao što su Njemačka, Austrija, Slovenija, Holandija, Danska, Belgija, Luksemburg, Švajcarska i Italija, recikliraju i do 50 odsto te vrste otpada, a neke od njih i više.

Finska i Švedska recikliraju oko 40 odsto ovog otpada, a Poljska i preko.

Ima i zemalja koje slabije napreduju, kao što su Kipar, Malta, Turska i Rumunija koje recikliraju manje od 20 odsto otpada.

Hrvatska reciklira oko 30 odsto otpada, Bosna i Hercegovina, prema podacima Agencije za statistiku te države, oko 20 odsto, a stopa reciklaže u Srbiji je oko 15 odsto. Znači svi više nego Crna Gora.

Molimo Vas da popunite upitnik za potrebe istraživanja koje sprovodi Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG), a koji se tiče nezaposlenosti u Crnoj Gori.

Desetine miliona uloženih u program poboljšanja kvaliteta ne daju rezultate

Đurđa Radulović/Tijana Lekić

Broj bakterija u sirovom kravljem mlijeku u crnogorskim mljekarama je u 2023. bio preko šest puta viši od maksimalno dozvoljenog u Evropskoj uniji (EU). Tako je prosječno prošle godine bilo 635 hiljada po mililitru, dok bi prema standardima EU moralo biti ispod 100 hiljada. To proizlazi iz posljednjeg, petog Izvještaja o realizaciji nacionalnog programa za unapređenje kvaliteta sirovog mlijeka iz novembra 2023, Ministarstva za poljoprivredu, šumarstvo i vodoprivredu (MPŠV).

Crna Gora je prema Nacionalnom programu za unapređenje kvaliteta sirovog mlijeka MPŠV pokrenutom 2018. trebalo da postepeno usaglašava kvalitet sa onim u EU. Tako je u periodu od 2022. do kraja 2024. bilo predviđeno da maksimalni broj bakterija bude 200.000. Od sljedeće godine mlijeko bi trebalo, prema tom planu, biti u potpunosti evropskog kvaliteta, odnosno ne sadržati preko 100.000 bakterija.

Međutim, uprkos tome što je od 2018. do 2023. izdvojeno 30 miliona eura za različite mjere poboljšanja sirovog mlijeka, broj bakterija je svake godine bio veći od predviđenog planom. Broj bakterija je uz broj somatskih ćelija najvažnija karakteristika koja određuje kvalitet sirovog mlijeka.

Iz MPVŠ-a tvrde da Crna Gora prati proces usaglašavanja sa EU kriterijumima. Međutim, priznaju da crnogorski stočari od kojih mljekare otkupljuju trenutno dobijaju premije od MPVŠ-a za mlijeko koje u sebi sadrži čak do 600.000 bakterija po mililitru. Prema podacima MPVŠ, jedan dio uzoraka mlijeka koji su otkupile mljekare tokom prošle godine sadržao je i mnogo više bakterija, ali ovi poljoprivrednici nisu dobijali premije od Ministarstva.

CIN-CG je imao uvid u jedan od izvještaja MPVŠ-a sa nazivima mljekara i brojem bakterija u uzorcima njhovog mlijeka. Većina uzoraka bila je daleko od kriterijuma EU, a neke su sadržale čak preko milion bakterija.

Ranko Bogavac, načelnik Direkcije za stočarstvo MPVŠ-a kaže za CIN-CG da je dozvoljen broj bakterija u sirovom mlijeku morao ostati viši od predviđenog programom, da bi Ministarstvo omogućilo premije većem broju stočara.

“Bez premije koja po litru iznosi osam centi, oni ne bi bili motivisani za prodaju mlijeko mljekarama”.

Time, kako kaže, MPVŠ podržava proces proizvodnje u Crnoj Gori.

Bogavac nije odgovorio na pitanje CIN-CG-a zašto sprovođenjem programa za poboljšanje kvaliteta sirovog mlijeka nije došlo do pada godišnjeg prosjeka broja bakterija.

Iz Evropske agencije za bezbjednost hrane (EFSA) kažu za CIN-CG da je bakterije u sirovom mlijeku mogu prouzrokovati brojne ozbiljne bolesti.

“Salmonela, kampilobakter, ešerihija koli su neke od naročito opasnih bakterija koje se lako mogu naći u sirovom mlijeku i posebno pogoditi djecu, stariju populaciju, osobe sa lošijim imunim sistemom...”, kažu iz EFSA.

Iz EFSA objašnjavaju da procesi pasterizovanja i termičke obrade unište veći broj bakterija. Bez obzira, EU zahtijeva da sirovo mlijeko koje dolazi u mljekare na obradu bude savršenog kvaliteta, što dadatno smanjuje rizike i produžava rok mliječnim proizvodima.

Iako je broj bakterija u sirovom kravljem mlijeku očito problem za Crnu Goru, broj somatskih ćelija, druga važna mjera koja određuje kvalitet sirovog mlijeka, uglavnom zadovoljava kriterijume EU. Tako je ova cifra, koja prema EU standardima mora biti ispod 400 hiljada, već 2020. pala na oko 340 hiljada, da bi narednih godina nastavila da opada. Broj somatskih ćelija u mlijeku ukazuju na to da li je životinja bolesna od mastitisa, odnosno upale mliječnih žlijezda.

Podaci u Izvještaju nejasno predstavljeni

U posljednjem Izvještaju o realizaciji nacionalnog programa za unapređenje kvaliteta sirovog mlijeka navodi se da količina otkupljenog sirovog mlijeka EU kvaliteta u Crnoj Gori raste. Ipak, ne navodi se koji je procenat od ukupne količine sirovog mlijeka koje su mljekare otkupile bio EU kvaliteta.

U Izvještajima iz prethodnih godina stoji da su veoma visoki procenti mlijeka koje ispunjava EU standarde (ispod 100 hiljada bakterija po mililitru), iako to nije tako u praksi. Prema Izvještaju iz 2022. prosječan broj bakterija po mililitru bio je preko 650 hiljada po mililitru, ali se i pored toga navodi da je procenat mlijeka koji zadovoljava EU standarde 86 odsto. Prosječan broj bakterija tokom 2021. bio je gotovo 900.000 po mililitru, ali je navedeno da količina mlijeka koja odgovara EU standardima bila preko 80 odsto.

Na pitanje CIN-CG kako su ovakve računice moguće, iz nadležnih resora nijesu znali da odgovore. Iz Ministarstva tvrde da je za tu računicu zadužena Uprava za bezbjednost hrane, veterinu i fitosanitarne poslove (UBH). Iz UBH su međutim, kazali da date cifre obračunava Laboratorija za mljekarstvo Univerziteta Crne Gore. Iz Laboratorije pak tvrde da oni ne obračunavaju procenat mlijeka koji ispunjava EU standarde, već isključivo vrše analize dostavljenih uzoraka.

“Da ne bi došlo do korupcije u procesu analiza, mi ne smijemo znati od kojeg proizvođača dolazi uzorak mlijeka koji se testira, niti koliko litara mlijeka se ispituje tim uzorkom. Samim tim ne možemo znati koji procenat mlijeka je usaglašen sa EU standardima”, objašnjavaju iz ove laboratorije za CIN-CG.

Podatke o litraži ima isključivo Ministarstvo, kazali su oni.

Međutim, iz MPVŠ tvrde da nisu zaduženi za metodologiju obračuna mlijeka usaglašenog sa EU standardima, već da to obračunava UBH. Kazali su da ne znaju o kakvoj metodologiji je riječ, te da postoji mogućnost da podaci nisu predstavljeni na odgovarajući način.

Vlada Crne Gore je od 2019. svake godine usvojila ovako napisane izvještaje. Podaci prikazani na ovaj način mogli bi predstavljati problem, obzirom da se, nakon usvajanja od strane Vlade, svake godine dostavljaju Evropskoj komisiji. Tokom prethodnih godina oblast rada UBH-a označena je kao jedna od onih koji dobijaju najviše pohvala Evropske komisije, a u svakom izvještaju istaknut je napredak u oblasti poboljšanja kvaliteta sirovog mlijeka.

Biljana Blečić, zamjenica direktora UBH za sektor veterine tvrdi za CIN-CG da je 90 odsto mlijeka koje otkupe mljekare zasigurno EU kvaliteta, odnosno broj od ispod 100.000 bakterija i ispod 400 000 somatskih ćelija. Na pitanje na osnovu čega to tvrdi, kad izvještaji govore suprotno, i zašto se onda ne izvoze proizvodi u EU, ona kaže, da bez obzira na kvalitet EU zahtijeva od proizvođača da ima paralelnu liniju za proizvodnju kojom bi se samo izvozili proizvodi u EU.

“To se njima ne isplati”, kaže ona.

Ni ona nije znala da objasni novinarkama CIN-CG-a kakva se metodologija koristi za obračunavanje podataka u godišnjim izvještajima.

Opada broj kontrolisanih uzoraka mlijeka

Od 2018. kada je MPVŠ počelo sa programom za unapređenje kvaliteta sirovog mlijeka, broj kontrolisanih uzoraka mlijeka je opadao. To pokazuju izvještaji o realizaciji programa. Tako je 2023. bilo dvaput manje uzoraka nego 2018, kada je program počeo. Iz MPVŠ-a tvrde da se zbog sajber napada i gubitka podataka ne zna koliko su sirovog mlijeka otkupile mljekare tokom prošle godine, tako da nije moguće znati da li je i sama količina sirovog mlijeka značajno opala tokom godina.

Prema Pravilniku o monitoringu hrane životinjskog porijekla, potrebno je uzeti godišnje najmanje trista uzoraka sirovog kravljeg mlijeka, koje će biti testirano na različite supstance, kao što su ljekovi, pesticidi, mikotoksini. Sedamdeset odsto uzoraka mora se ispitati na prisustvo veterinarskih ljekova, svaki na najmanje četiri vrste lijeka.

Centar za ekotoksikološka ispitivanja (CETI) je po nalogu UBH zadužen za ova ispitivanja.

U poređenju sa 2022, prošle godine je značajno opao broj uzoraka testiranih na antibiotike. Iz CETIJA su za CIN-CG kazali da su tokom 2022. za potrebe državnog monitoringa sirovog mlijeka dostavljen 243 uzoraka za kontrolu prisustva antibiotika, dok su tokom 2023. dostavljena svega 32. Svi uzorci iz obje godine bili su negativni na prisustvo antibiotika. I tokom 2023, i 2022. predato je tridesetak uzoraka na testiranje prisustva pesticida u sirovom mlijeku, koji su svi bili negativni.

Tokom 2023. bilo je 26 testiranih uzoraka od kojih su četiri bila pozitivna na aflatoksine, kancerogene toksine koji dolaze od gljivica. Tokom 2022, od 27 uzoraka pozitivna su bila takođe četiri dok je 2021. bilo četiri uzoraka pozitivnih na aflatoksin od ukupno 14 uzetih. U Crnoj Gori dozvoljena koncentracija aflatoksina je usklađen sa EU, i ne bi smjela biti veća od 0,05 mikrograma po litru.

TV Vijesti je u januaru prenijela da je Generalni sekretarijat za zdavlje i bezbjednost hrane EU (Di Dži Sante) upozorio u internom izvještaju za Crnu Goru da je kvalitet hrane u državi upitan, zbog propusta u radu CETIJA i UBH. Ova evropska institucija posjetila je CETI 2022, nakon što su shvatili da ta institucija ima veoma mali broj pozitivnih uzoraka na toksine u uzorcima koji se testiraju. To je dovelo u sumnju metodologiju testiranja.

Di Dži Sante je naveo u izvještaju o posjeti da je sprovođenje kontrola loše, validnosti uzoraka upitna, ali i da je broj kontrolisanih uzoraka manji u odnosu na planirane.

Navodi se da laboratorija CETI-ja ne zadovoljava zahtjeve EU u pogledu obuke osoblja, rukovanja dokumentacijom, validacionim metodama, mjerenju kontrole kvaliteta i izvještavanju. Naveli su i da je nedovoljna kontrola maloprodaje, te da ne postoji evidencija tretmana životinja na pojedinim farmama.

Mali broj inspektora za obiman posao

U Crnoj Gori su proizvođači koji se bave proizvodnjom mlijeka podijeljeni u dvije kategorije, koje država podržava sa dva programa subvencija. Jedan je namijenjen proizvođačima od kojih mljekare otkupljuju sirovo mlijeko, a drugi se tiče onih koji od mlijeka na svojim domaćinstvima prave sir i kajmak.

U našoj zemlji ima oko 930 registrovanih poljoprivrednih proizvođača od kojih mljekare otkupljuju mlijeko, a onih koji su registrovani da prave sir i kajmak ima oko 2200.

Da bi se kvalitetno sproveo Program poboljšanja kvaliteta sirovog mlijeka inspektori zaposleni u UBH moraju obići sva gazdinstva i mljekare. Nadzor nad hranom životinjskog porijekla i kontrolu zdravstvenog stanja životinja vrše veterinanrski inspektori, a njih je u UBH-u svega šest.

“Svi su bliže penziji nego početku karijere”, objašnjava Blečić.

U Crnoj Gori ima 27 mljekara odobrenih za rad, koje inspektori kontrolišu prema godišnjem planu.

“Važno je obići najmanje četiri puta svaki objekat”, kaže Blečić.

Veterinari su zaduženi i za kontrolu muznih grla na gazdinstvima koja prodaju mlijeko mljekarama. U tim slučajevima najvažnije je uspostaviti sistem kontrole zdravlja muznih grla, objašnjava Blečić.,,Jednom godišenje muzna grla se testiraju na zarazne bolesti koje se putem mliječnih proizvoda prenose na ljude, tuberkulozu, brucelozu i zonozu’’, objašnjava Blečić.

Postoje i dodatni monitorinzi, kontrole na muže, na transporte do mljekare, kvalitet tokom prerade, pa onda iz prodavnice itd. Osim svih gazdinstava i mljekara, veterinarski inspektori treba da kontrolišu sve ugostiteljske objekte, pogotovo tokom ljetnje turističke sezone kada su rizici od zaraznih bolesti najveći, vrše nadzor nad životnjskom hrnom, i objektima u kojima se proizvodi.

Uvoz sirovog mlijeka kontrolišu inspektori za bezbjednost hrane na graničnim prelazima, a na svakom prelazu radi samo po jedan inspektor, ukupno njih sedam.

“Oni imaju opremljene prostorije, i upriličene laboratorije gdje se rade odrđene fizičke kontrole, ono što se može registrovati čulima”, objašnjava Blečić.

Ono što ne može da se provjeri na licu mjesta, šalje se u laboratorije, kaže ona.

Nijesu međutim dostavljeni podaci koje je CIN-CG tražio koliki je broj uzoraka mlijeka koji se provjerava na graničnim prelazima, niti godišnji plan kontrole mljekara.

Na pitanje kako je moguće da tako mali broj inspektora u sektoru kontroliše cijelu državu, Blečić tvrdi da je moguće organizovati kontrolu.

Blečić objašnjava da veterinarska inspekcija ne kontroliše one neregistrovane proizvođače mliječnih proizvoda poput sira i kajmaka, ali da oni nemaju zakonsko pravo da prodaju proizvode na pijaci. Na pitanje da li ipak postoji rizik da takvi proizvodi završe na pijaci, Blečić tvrdi da inspektori rade sve što je u njihovoj moći da spriječe tako nešto.

“Naročito su tokom korone bili aktivni i obilazili sve pijace u zemlji”.

Ipak, kako kaže, bilo ih je samo dvoje na terenu, što definitivno ukazuje na problem kapaciteta u tom sektoru.

Ovaj će se problem nastaviti jer novi, mladi kadar veterinara nije zainteresovan za državnu službu, već se radije odlučuju za rad u privatnom sektoru, što je isplativije. Problem predstavlja i što u Crnoj Gori nema fakulteta za veterinu.

A ukoliko se proces integracija intenzivira, biće mnogo stroži zahtjevi i trebaće mnogo ozbiljniji i planovi i ljudi, kako bi se odgovorilo na stroge standarde u ovoj oblasti.

Pad broja kontrola na aflatoksine u konzumnom mlijeku

U poređenju sa 2022. tokom 2023. je značajno opala kontrola konzumnog mlijeka na aflatoksine. Tako je 2022. CETI pregledao 142 uzorka, a 2023. svega 41. Od kontrolisanih uzoraka 2022. bilo je pet njih koji su imali povišen nivo aflatoksina, među kojima su i proizvođači iz regiona: Imlek iz Srbije, Milkland i MiggNatura iz BiH. Iz UBH kažu za CIN-CG da su sve problematične serije tada povučene. Prošle godine problematično je bilo isključivo kozije mlijeko.

Prije desetak godina regionom je vladala velika panika, kada je objavljeno da su nivoi aflatoksina u mlijeku u regionu pet puta viši od EU standarda. Aflatoksin je toksin koji u mlijeku ostaje i nakon pasterizacije i termičke obrade. Tada, 2013. kada je aflatoksin bio veoma visok u uvoznom mlijeku, Crna Gora je povukla iz upotrebe više linija. Međutim BBC je prošle godine pisao da je dozvoljeni nivo aflatoksuna u mlijeku u Srbiji i dalje pet puta viši od EU standarda, što je trebalo da se promjeni od 2024. U Crnoj Gori se kupuje velika količina uvoznog mlijeka, naročito iz Srbije i BiH.

Evidencija do koje je došao CIN-CG pokazuje da je turski državljanin, uprkos invaliditetu i samopovređivanjima, stabilnog zdravstvenog stanja, kao i da nema uvjerljivih dokaza o političkom progonu u Turskoj, iako se tim razlozima pravda njegovo neizručivanje

Istraživački tim CIN-CG

Crvena potjernica za turskim državljaninom Binali Camgozom i dalje je na snazi, iako je ministar pravde u Vladi Crne Gore Andrej Milović odlučio da ne izruči Turskoj tog njenog državljanina. To je urađeno uprkos presudama četiri crnogorska suda, koji su zaključili da ga treba izručiti i odbiti njegov zahtjev za azil, i uprkos ranijem obećanju crnogorske strane turskoj o ekstradiciji kada budu iscrplena sva pravna sredstva koja je koristila Camgozova odbrana. Samo nekoliko sedmica ranije, nakon sastanka ministra Milovića sa turskim ambasadorom, u saopštenju Ministarstva pravde ističe se unapređenje saradnje sa Turskom, posebno kada je u pitanju ekstradicije.

Milović je svoju iznenadnu odluku obrazložio humanitarnim razlozima: mogućim progonom turskog državljanina zbog njegove etničke pripadnosti kurdskoj zajednici, ali i pitanjima vezanim za njegovo zdravlje, navodeći da u turskim zatvorima Camgoz ne bi imao adekvatno liječenje.

U Turskoj bolji uslovi za liječenje

Zatvori u Turskoj prema više međunarodnih izvještaja, imaju adekvatan sistem liječenja zatvorenika, a zdravstvena zaštita u toj zemlji na mnogo je višem nivou od one u Crnoj Gori, o čemu svjedoči činjenica da se brojni pacijenti iz naše države upućuju na liječenje u Istanbul i druge turske gradove.

Tačne su tvrdnje ministra Milovića da Camgoz ima ozbiljne zdravstvene probleme. On je 2008. godine ranjen vatrenim oružjem i od tada je nepokretan, ali njegovo ukupno stanje je stabilno, što potvrđuje medicinska dokumentacija do koje je došao Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG).

Zdravstvenim službama u Kliničkom centru Crne Gore (KCCG), Camgoz se javio 8. novembra 2022, nekoliko mjeseci nakon što je uhapšen zbog optužbi da je falsifikovao lična dokumenta. Razlog njegovog javljanja u Ortopedsko-traumatološku ambulantu Urgentnog centra bio je pad sa stolice prilikom kupanja u zatvoru, ali srećom povrede nijesu bile ozbiljne. Drugi put policijska pratnja dovodi ga u Hirušku ambulantu KCCG 10. jula 2023, zbog problema koji takođe nijesu zahtijevali ozbiljno liječenje. Dva dana kasnije, Camgoza opet dovode u KCCG, radi kontrole i otpušta se bez zadržavanja u KCCG.

Od tada do decembra prošle godine, Camgoz nije tražio medicinsku pomoć u KCCG. Međutim, krajem prošle godine i početkom ove, kada je donijeta pravosnažna odluka da mu se odbije azil i u jeku odlučivanja o ekstradiciji u kabinetima crnogorske Vlade, ovaj čovjek češće posjećuje KCCG.

On je 27. decembra primljen u Gastroenterološku ordinaciju KBCG, zbog bolova u stomaku. U medicinskoj dokumentaciji navodi se da pacijent štrajkuje glađu i da već duže vrijeme samovoljno odbija hranu. Tog dana odbio je i terapiju, koju mu je propisao specijalista interne medicine.

Desetak dana kasnije, 7. januara, pacijent je primljen u pratnji policije u Hirušku ambulantu Urgentnog centra KCCG radi, kako piše u dokumentaciji, samopovređivanja. Urađena je uspješno hitna intervencija, odstranjeno je strano tijelo iz želuca, a pacijent je dobio određenu terapiju.

Nedugo nakon ovog slučaja, pošto je izašao iz zatvora i nalazio se u Prihvatilištu za strance, preciznije 17. januara, pacijent je opet primljen u Hirušku ambulantu Urgentnog centra, u pratnji policije kao bezbjednosno interesantna osoba. I ovaj put radilo se o samopovređivanju. U dokumentaciji se kaže da je pacijent to uradio da bi naudio sebi. Pacijent u početku odbija intervenciju, ali na kraju ljekar specijalista za gastroskopiju uspješno vrši odstranjivanje stranog tijela i pacijentu se daje određena terapija. Istovremeno, Camgozu se nudi i psihijatrijska pomoć, međutim on je, kako piše u dokumentaciji, “rezulantno odbija”.

Sud: Azil tražio tek nakon hapšenja, nema straha od progona

Drugi razlog koji je motivisao ministra Milovića da odbije izručenje Camgoza je njegova pripadnost kurdskoj etničkoj zajednici i šiitskoj muslimanskoj religiji. Tvrdi se da je zbog toga politički progonjen i da su turski organi krivi za smrt Camgozovog maloljetnog sina.

Više međunarodnih organizacija ima obimnu dokumentaciju koja potvrđuje da Turska ima probleme sa ljudskim pravima, progonom kurdske zajednice, ali i političkih oponenata predsjednika Redžepa Tajipa Erdogana. Stoga bi argumenti ministra Milovića mogli imati smisla, ali samo ako postoji dokumentacija koja potvrđuje ove nalaze, to jest da je Camgoz zaista progonjen zbog svog etničkog porijekla, religijske pripadnosti i političkih stavova.

Činjenica da Binali Camgoz nije podnio zahtjev za međunarodnu zaštitu prilikom ulaska u Crnu Goru i da je zatražio azil tek nakon hapšenja, ponašanje je koje jasno ukazuje na nedostatak straha od progona ili na rizik od ozbiljnog progona.

Ovo je zaključak vijeća Upravnog suda koje je, krajem prošle godine, odbilo Camgozovu tužbu za dobijanje azila, čime je taj postupak pravosnažno okončan.

“Da je kod tužioca postojao opravdan strah od progona u državi porijekla, isti bi bez odlaganja izrazio namjeru za podnošenje zahtjeva za dobijanje međunarodne zaštite i to učinio prilikom ulaska u Crnu Goru”, piše u odluci Upravnog suda.

Camgoz, međutim, ne da nije zatražio azil prilikom ulaska u Crnu Goru, već je pokrenuo biznis, tako što je falsifikovanim pasošem pod lažnim imenom u Budvi osnovao kompaniju “LION DOO”, koja se, prema podacima Centralnog registra privrednih subjekata (CRPS), bavi izgradnjom nekretnina.

Vijeće Upravnog suda Ane Perović Vojinović, Tatjane Krpović i Lidije Novović je pravosnažnu odluku o odbijanju azila donijelo nakon što je i Ministarstvo unutrašnjih poslova (MUP) dva puta odbijalo Camgozov zahtjev za azil.

U presudi Upravnog suda se ističe da i činjenica da Binali Camgoz ne ispunjava uslove iz Zakona o međunarodnoj i privremenoj zaštiti stranaca, koje se odnose na smetnje iz razloga bezbjednosti (opasnost za nacionalnu bezbjednost ili javni poredak Crne Gore), predstavlja dovoljan razlog za odbijanje njegovog zahtjeva za dobijanje međunarodne zaštite.

U presudi piše da je Agencija za nacionalnu bezbjednost još u februaru 2023. godine dala mišljenje da za Crnu Goru postoji rizik za nacionalnu sigurnost, ukoliko se Binaliju odobri azil.

Prema tumačenju ministra Milovića, datom ranije dnevniku “Vijesti”, razlozi nacionalne bezbjednosti nijesu od odlučujućeg značaja prilikom odluka kadae u pitanju izručenje, te da bi izručenje ovog turskog građanina moglo skupo koštati Crnu Goru ako bi se on žalio Strazburu.

Međutim, praksa suda u Strazburu ne govori u prilog ovoj tvrdnji. U predmetu Evropskog suda za ljudska prava u Strazburu (ECHR) “Saidani protiv Njemačke”, utvrđeno je da je odluka o protjerivanju Saidanija u Tunis zbog nacionalne bezbjednosti Njemačke opravdana, te da su prethodno njemačke vlasti od Tunisa dobile takozvano diplomatsko obezbjeđenje (diplomatic assurance) da se prema njemu neće izvršiti smrtna kazna na koju je bio osuđen u toj zemlji.

Prema informacijama koje posjeduje CIN-CG, crnogorske vlasti nijesu tražile diplomatsko obezbjeđenje protiv progona Camgoza, niti se oko toga razgovaralo sa turskom stranom.

Takođe, prije odluke Upravnog suda, u posebnom postupku za njegovo izručenje, donijete su i tri presude Višeg, Apelacionog i Ustavnog suda da ga treba izručiti Turskoj.

I odobrenje potjernice dokaz da nema političkog progona

Nijesu samo naši sudovi saglasni da Camgoza kući ne čeka politički progon. Sjedište Interpola u Lionu nastoji da nacionalne zahtjeve za međunarodne potjernice, u čijoj je osnovi politički progon, ne odobri. U Lionu je u isto vrijeme kada je Camgozova potjernica potvrđena, čak 800 zahtjeva za međunarodne potjernice od strane Turske odbačeno.

Prema izvorima CIN-CG, odluka ministra pravde je zatekla zvaničnu Ankaru i zbog toga što je samo nekoliko dana prije toga navodno sve bilo dogovoreno, a crnogorska strana je prema ovim izvorima čvrsto bila obećala Ankari da će izručiti Turčina kojeg u njegovoj zemlji terete za umiješanost u više ubistava, otmice, pljačku. Navodno, prema turskim organima gonjenja, Camgozova kriminalna grupa organizovala je u Istanbulu i izvršila ubistvo jednog od vođa škaljarskog klana Jovice Vukotića, u jesen 2022.

Upravo u vrijeme kada je došlo do ovog ubistva, Camgoz se zbog optužbi za falsifikovanje isprava nalazio u zatvoru u Spužu, sa pripadnicima kavačkog klana, koji se sumnjiče da su naručili Vukotićevu likvidaciju. Navodno je Camgoz poznavao Vukotića i bio sa njim u prijateljskim odnosima.

“Moglo bi se raditi o progonu na osnovu etničke i vjerske pripadnosti, jer je on pripadnik kurdske zajednice i šiitski musliman, čiji je sin preminuo usljed postupanja bezbjednosnih organa Turske, što je utvrđeno presudom tamošnjeg Ustavnog suda”, saopštilo je Ministarstvo pravde nakon donošenja odluke da se ne izruči.

Prema izvorima CIN-CG, turska strana podnijela je crnogorskoj i drugu obimnu dokumentaciju, koja potvrđuje da su tvrdnje Camgoza i njegovih advokata o političkom progonu neutemeljene.

I u interpretacijama našeg pravosuđa, kako se tvrdi odlukama Apelacionog i Ustavnog suda, piše da pred pravosudnim organima Turske nije dokazana bilo čija odgovornost za smrt Binalijevog sina, pa ni policijskih službenika koji su se teretili za njegovo ubistvo.

Camgoza Turska potražuje zbog optužbi za stvaranje kriminalne organizacije, nanošenja povreda, prijetnji, kršenja zakona o oružju, razbojničke krađe, pokušaja ubistva…

Camgoz je još u julu 2022. uhapšen u Crnoj Gori po potjernici Interpola.

Međutim, od tada traje kontroverzna priča o njegovom izručenju Turskoj, na koju je ministar pravde nedavno odlučio da stavi tačku.

Njegovi politički protivnici ga optužuju za korupciju, navodeći da je jedino objašnjenje za njegov postupak da je uzeo novac da ne izruči Comgoza Turskoj. Milović negira sve te tvrdnje i upire prst u bivšu Vladu Dritana Abozivića, koja je navodno uzimala novac u nekim drugim spornim slučajevima oko ekstradicije.

Specijalno državno tužilaštvo ispituje slučaj Camgoza.

Osnovno državno tužilaštvo ispituje i da li je Camgoz prijetio ministru javne uprave Marašu Dukaju. Policija je protiv Camgoza podnijela dvije krivične prijave zbog falsifikovanog pasoša.

Crna Gora “slobodna luka za kriminalce”

Turske vlasti sa crnogorskim organima pregovaraju već duže oko ekstradicije ne samo Camgoza. Pored njega, sa prošlom Vladom Dritana Abazovića, bila je intenzivna aktivnost i oko izručenja Volkana Recbera, koji se takođe potražuje zbog optužbi za kriminal. Međutim, izručenje Recbera je na kraju otpalo, pošto je Apelacioni sud Crne Gore donio presudu da nema uslova za to. A Abazovićeva Vlada se pravdala turskoj strani da nije mogla izručiti Camgoza, jer su sudski procesi u vezi sa njegovim slučajem još bili u toku, i čekali su se ishodi.

“Iako nam nije jasna odluka Apelacionog suda, mi smo razumjeli da Vlada Crne Gore nije mogla izručiti Recbera, jer nije mogla protiv odluke svog suda. Nije nam, međutim, jasno kako je došlo do ovoga da uprkos odlukama više sudova koji su odbili Camgozov zahtjev za azil, ministar pravde donosi odluku koja šalje poruku da je Crna Gora slobodna luka za kriminalce”, kaže za CIN-CG jedan izvor iz turske administracije, koji je želio da ostane anoniman.

Milatović: Turska zabrinuta, sastaću se s Erdoganom

Predsjednik Crne Gore Jakov Milatović saopštio je da je tokom razgovora sa ministrom vanjskih poslova Turske Hakanom Fidanom, turska strana izrazila zabrinutost zbog neizručenja Camgoza.

On je naveo i da je dogovorena njegova skora zvanična posjeta Ankari, na poziv predsjednika Turske Redžepa Tajipa Erdogana, kao i potpisivanje strateškog sporazuma o saradnji, što je “potvrda dobrih odnosa dvije zemlje”.

Ni u drugom reagovanju povodom teksta CIN-CG "Sve je isto, samo je Sveto u Beogradu" Turistička organizacija Budve (TOB) nije iznijela dokaze za demante činjenica koje smo naveli u tekstu.
Iako TOB tvrdi da na svom sajtu ima dostupne izvještaje za 2022, poslednji dostupan
izvještaj je iz 2021.
Takođe, tvrdnja u reagovanju da je presuda povodom izbora Nemanje Kuljače za direktora sprovedena i da je izvršni odbor TOB-a donio novu odluku o izboru direktora je neprimjerena, jer je uprkos odluci suda TOB donio istu odluku i ponovo izabrao Kuljaču, zbog čega je podnesena nova tužba za nezakonit izbor direktora.
Nije tačna ni tvrdnja da su u tekstu na maliciozan način prikazane veze među ljudima koji se ne poznaju. Svi podaci su dobijeni iz poslovnih registara, Centralnog registra privrednih subjekata (CRPS) i Poslovne mreže. Samim tim nikakva maliciozna namjera ne stoji iza naše šeme, već samo činjenice.

Nadamo se da će TOB ubuduće zaista biti otvoreniji prema medijima i zahtjevima za pristup informacijama.
Ovim CIN-CG završava polemiku sa TOB.

Turistička organizacija Budve (TOB) reagovala je na odgovor Centra za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) u vezi teksta "Sve je isto, samo je Sveto u Beogradu". Reagovanje prenosimo u cjelosti:

"Svi poslovi Turističke organizacije opštine Budva su javni i najavljivani i prikazivani javnosti više puta u redovnom postupku obavještavanja javnosti o djelatnostima TO Budve.

Navodi CIN-a su neutemeljeni, tendenciozni i svi su demantovani u saopštenju TO Budve. TO Budva redovno, kroz svoje PR i marketinške aktivnosti, bez izuzetka, navodi partnere na projektima, bilo da se radi o preduzećima, ustanovama kulture iz zemlje i inostranstva ili privatnim licima. Dakle nema nikakvih tajni već su informacije o partnerima i njihovom poslovnom odnosu sa TO Budvom svima dostupne i mogu se naći jednostavnom pretragom na internetu. 

Sredstva TO Budve se koriste na potpuno transparentan način u skladu sa zakonom i predviđenim procedurama. Ne dodjeljuju se kumovima i prijateljima, kako CIN-CG navodi i u svom reagovanju, što nedvosmisleno pokazuje dokumentacija koju je CIN-CG tražio i dobio, i u tom smislu ne postoji nikakav konflikt interesa, niti bilo kakvo kršenje zakona. 

Rođačke, prijateljske i kumovske veze svih u Budvi su opštepoznate, prema tome teško se može govoriti o bilo kakvom otkriću. One su u tekstu CIN-a prikazane kako bi se rad TO Budve i drugih institucija i ljudi koji ih vode prikazao netransparentnim i čak kriminalnim, što je uvredljivo i nema veze sa istinom. Te su veze prikazane na maliciozan način, povezujući ljude kroz nacrtanu šemu i tekst, pa i one koji se međusobno ne poznaju ili nemaju nikakvih poslovnih veza.

Finansijski izvještaj TO Budve iz 2022. godine koje CIN-CG navodi je javno dostupan na portalu Poreske uprave, kako je već rečeno, pa ga bilo koji istraživač može lako pronaći i u njemu vidjeti sve podatke.

Kada je u pitanju dostavljanje Finansijskog izvještaja Nacionalnoj turističkoj organizaciji Crne Gore, posebno iznenađuje konstatacija Nacionalne turističke organizacije da ni njima izvještaj nije dostavljen, iako odlično znaju da nijedna lokalna turistička organizacija u Crnoj Gori ne dostavlja finansijski izvještaj NTO-u, budući da to nije zakonska obaveza, a ni praksa.

Nadamo se da je u pitanju nespretno dat odgovor ili pogrešno prenijet, jer bi u suprotnom, ovakvom konstatacijom bez obrazloženja, naša krovna institucija, NTO Crne Gore, sa kojom uspješno sarađujemo i kojoj konstantno pružamo podršku u radu, postala sredstvo za obračun sa TO Budva, iniciran iz poznatih budvanskih političkih krugova.

Kada je u pitanju javni interes, onda treba znati da je TO Budva u prethodne dvije godine proizvela i prikazala više programa i kulturnih događaja nego bilo koja druga institucija u Crnoj Gori isključivo u cilju izgradnje imidža Budve kao poželjne turističke destinacije i obogaćivanja sadržaja koji se nude turistima. 

Zaključke o kulturnoj i umjetničkoj vrijednosti sadržaja TO Budve, ali i drugih institucija u Budvi bi ipak trebalo da donose stručnjaci iz oblasti kulture, umjesto paušalnih ocjena novinara i nenavedenih sagovornika iz Budve za potrebe senzacionalističkih naslova i tekstova. Imena umjetničkih urednika Jadranskog festivala igre, za koji se CIN-CG posebno interesovao, daju jednostavan i očigledan odgovor o kvalitetu programa, budući da se radi o ljudima koji su svojim radom i talentom zavrijedili poštovanje u evropskim i svjetskim okvirima.

Povodom navoda da nije postupljeno po presudi suda u vezi poništenja odluke o izboru direktora, on nije tačan jer je urađeno upravo suprotno. Budući da se radilo o formalnom nedostatku odluke, presuda je sprovedena, i izvršni odbor TO Budve je donio novu odluku o izboru direktora. 

TO Budva će i ubuduće sve podatke dostavljati ne samo CIN-CG, već i drugim zainteresovanim licima ili organizacijama. Svjesni smo da poslovanje TO Budve interesuje javnost i spremni smo da odgovorimo na sva pitanja uvijek. TO Budva nema nijedan razlog da bilo što krije, dostavljali smo i dostavljaćemo svaki dokument koji neko želi da provjeri ili je za njega zainteresovan iz bilo kog razloga, u skladu sa zakonom".

TOB ne osporava činjenice do kojih smo došli.

U najvećem dijelu reagovanja na naš tekst “Sve je isto samo je Sveto u Beogradu“, Turistička organizacija Budve (TOB) bavi se temama o kojima mi nijesmo pisali, jer očito činjenicama ne mogu da ospore ključne nalaze našeg istraživanja da se sredstva za kulturu dodjeljuju netransparentno povezanim licima. Tako se u reagovanju naširoko osvrću na procedure oko kandidature za Evropsku prijestonice kulture, što ni na koji način nije bila tema teksta CIN-CG-a.

TOB ima ozbiljne probleme sa transparentnošću: na sajtu nema objavljen izvještaj o radu, ni finansijski izvještaj za 2022. godinu. Nacionalna turistička organizacija je potvrdila, što se navodi u našem tekstu, da TOB te izvještaje ni njima nije dostavila.

Odgovorni u TOB su više od mjesec dana ignorisali naše zahtjeve vezane za finansijske i narativne izvještaje, ali i druge pojedinosti kojima smo se bavili, iako su kao javna ustanova dužni da daju informacije o tome kako se troši novac građana.  

Činjenica je i da je TOB ignorisao pravosnažnu presudu Višeg suda u Podgorici, pa je ova organizacija ponovo birala za direktora lice za koje je Sud utvrdio da je nezakonito imenovano, pa nas čudi da i ove tvrdnje iznesene u našem tekstu pokušavaju da ospore. 

Na kraju i ovim se reagovanjem potvrđuje upravo ono o čemu smo mi pisali: odsustvo svijesti o konfliktu interesa. Naime, nijednim se argumentom ne spori dugogodišnja praksa po kojoj se sredstva za kulturu i programe u Budvi već decenijama dodjeljuju uglavnom licima povezanim kumovskim, prijateljskim i partnerskim vezama, a ne programima od javnog interesa visoke kulturne i umjetničke vrijednosti.  

Turistička organizacija opštine Budva reagovala je na tekst Centra za istraživačko novinarstvo (CIN-CG), koji je objavljen 3. Februara pod naslovom »Sve je isto, samo je Sveto u Beogradu«. Reagovanje prenosimo integralno:

»Navodi 'Ne zna se kako je TOB trošio pare' nisu tačni jer je finansijski izvještaj za 2022. godinu usvojen na sjednici Izvršnog odbora TO Budve i predat Poreskoj upravi u zakonski predviđenom roku, do 31. marta 2023. godine, i isti se nalazi na njihovom portalu, dostupan javnosti. Finansijski izvještaj za 2022. godinu je takođe blagovremeno poslat svim drugim nadležnim institucijama. Dalje, prvi put nakon deset godina TO Budva je prilikom revizije Finansijskih iskaza 2022. godine dobila kvalifikovano mišljenje, u kojem je naznačeno da finansijski izvještaji daju istinit i objektivan prikaz, po svim materijalno značajnim aspektima finansijsku poziciju 'TOB' na dan 31. decembar 2022. godine i njenu finansijsku uspješnost za godinu koja se završava na dan 31.12.2022. godine, u skladu su sa računovodstvenim propisima Crne Gore, što potvrđuje pozitivno poslovanje TO Budve i poslovanje u skladu sa zakonom.

O poslovanju TO Budve ipak najbolje govore rekordni rezultati unazad dvije godine, zadovoljstvo turističke privrede, građana i turista, realizovane aktivnosti i ostvareni prihodi koji su prethodnih godina bili veći nego ikad prije. Podsjećanja radi, turističke organizacije ubiraju prihode od boravišne, izletničke i turističke takse, članskog doprinosa i po osnovu donacija. Tokom 2022. godine, zaposleni u TO Budvi realizovali su ili doprinijeli realizaciji preko 100 događaja i različitih kulturnih i zabavnih programa, desetine turističkih i društveno-odgovornih projekata, u kontinuitetu su realizovane intenzivne promotivne aktivnosti na regionalnom i evropskom planu i obavljeno je preko 230.000 prijava turista na 18 turističko-informativnih biroa. U 2023. godini rezultati poslovanja su bili još bolji, pa je broj realizovanih događaja, kulturnih i zabavnih programa bio preko 150, desetine turističkih i društveno-odgovornih projekata je i te godine realizovano i praćeno intenzivnim promotivnim kampanjama, a broj prijava na 22 biroa je bio preko 280.000. Po Javnom pozivu za dodjelu sredstava za realizaciju projekata valorizacije kulturne baštine raspisanom za 2023. godinu svi pojedinci, ustanove kulture i naravno NVO sektor su bili u prilici da konkurišu i izabrano je 18 projekata koji se odnose na arheološka istraživanja, konzervatorske i restauratorske radove, rekonstrukciju i promociju kulturnih dobara na teritoriji opštine Budva, a cio proces je bio potpuno transparentan. U prethodne dvije godine započeta su i dva projekta obnove budvanskih tvrđava, izgrađena su tri nova odmorišta-vidikovca i realizovano je niz drugih aktivnosti, nikad takvim intenzitetom i kvalitetom u jednoj godini, sve od osnivanja organizacije.

Mnogo polemike među manjom grupom građana Budve, predstavnika samoprozvane 'nezavisne kulturne scene' i jedne budvanske ustanove kulture izazvao je novi festival u organizaciji i vlasništvu TO Budve, Jadranski festival igre. Ovaj festival novi je događaj u kalendaru manifestacija TO Budve, održao se prvi put u periodu od 9. do 27. juna 2023. godine na sceni između crkava unutar budvanskog Starog grada, a program je podrazumijevao izvođenja različitih plesnih predstava, baleta, opere, koncerta, umjetničke izložbe, predstave i stručna predavanja. Nije jasno zašto baš ovaj festival, pored svih drugih događaja i aktivnosti TO Budve, izaziva toliko uzbuđenje kod predstavnika tzv. 'nezavisne kulturne scene'? Sredstva za realizaciju ovog festivala su predviđena Finansijskim planom TO Budve za 2023. godinu koji je usvojen na sjednici Skupštine TO Budve 26.12.2022. godine i na koji je Skupština Opštine Budva dala saglasnost 29.12.2022. godine, a festival je realizovan u skladu sa predviđenim planom i u okviru planiranog budžeta. Pri planiranju i osmišljavanju programa Jadranskog festivala igre vodilo se računa o potrebi za produženjem turističke sezone u Budvi, zato se festival održava u junu i razvijanjem visokokvalitetne ponude, zato je neverbalnog karaktera i može da komunicira sa gostima iz cijelog svijeta, bez obzira kojim jezikom govore, što se već u prvoj godini održavanja pokazalo kao dobro budući da su 2/3 posjetilaca bili stranci. U tom smislu ovaj festival je napravio značajan iskorak u organizaciji manifestacija. Program je za cilj imao i podizanje svijesti o važnosti kulture i o kulturnim potrebama kako građana Crne Gore tako i gostiju, posebno imajući u vidu prošlogodišnje nadmetanje za prestižnu titulu Evropske prijestonice kulture 2028. godine, koje se nesrećno završilo. Na koji način Jadranski festival igre 'ugrožava' festival Grad teatar Budva (za koji se opredjeljuju 5 do 6 puta veća sredstva) i čak ne doprinosi razvoju kulture u gradu i unapređenju turističke ponude, znaju samo oni koji iz ličnih i političkih razloga ne podržavaju i ne 'odobravaju' bilo koju aktivnost TO Budve. Činjenica je da je saradnja sa svim ustanovama kulture u gradu na izuzetnom nivou i aktivnosti svake ustanove pojedinačno su podržane i logistički i finansijski u gotovo istoj mjeri od strane TO Budve, uključujući Grad teatar Budva, sa posebnom željom da bude najprestižniji pozorišni festival u regionu i šire. Sticao se utisak i da je saradnja sa NVO sektorom takođe na visokom nivou budući da su i događaji u njihovoj organizaciji logistički i finansijski podržani, međutim pojedinci, predstavnici tzv. 'nezavisne kulturne scene', kako saznajemo iz medija, očigledno nisu bili zadovoljni.

Upravo su predstavnici tzv. 'nezavisne kulturne scene' odgovorni za propast projekta decenije, kada je riječ o kulturi, gubitka titule Evropske prijestonice kulture 2028 u septembru 2023. godine, zajedno sa još nekoliko važnih aktera ove tužne priče za naš grad i pod rukovodstvom samoprozvanog koordinatora projekta 'Budva-Boka 2028 – Evropska prijestonica kulture', Dušana Kaličanina, koji je, kako se kasnije ispostavilo, obmanuo cijeli grad.

TO Budva je bila aktivni učesnik projekta 'Budva-Boka 2028 – Evropska prijestonica kulture' u dijelu pripreme kandidature kao i u finalnom dijelu takmičenja i po nalogu Opštine Budva naručilac izrade finalne takmičarske (aplikacione) knjige. Knjigu su pisali članovi Radne grupe za kandidaturu 'Budva-Boka 2028 – Evropska prijestonica kulture – grad finalista', koju je Opština Budva formirala u cilju koordinacije i realizacije svih aktivnosti na projektu, u višemjesečnoj komunikaciji sa vrhunskim evropskim ekspertima, nekadašnjim članovima panela Evropske komisije. Aplikaciona knjiga koju su oni napisali i dostavili u roku je kasnije izmijenjena gotovo samo u dijelu impresuma, bez saglasnosti Radne grupe koja je u to vrijeme već bila i isključena iz projekta, i poslata u Brisel. Predstavnici tzv. 'nezavisne kulturne scene' i njihovi tada bliski saradnici nisu pisali knjigu, nisu radili na umjetničkom konceptu, po sopstvenom priznanju su se za tako važnu prezentaciju pripremali 'par' dana, nisu bili tim jer su se mnogi tek po dolasku u Brisel upoznali, bezuspješno su održali prezentaciju projekta 19. septembra 2023. godine i Budva je izgubila neponovljivu priliku za kulturni i sveopšti razvoj. Sva dokumentacija i pisana korespondencija na ovu temu je dostupna i već dostavljena MANS-u i drugim zainteresovanim subjektima. Bez obzira na to što je bila oštećena takvim odnosom prema aplikacionoj knjizi i projektu uopšte, TO Budva se u tom periodu nije oglašavala u želji da se sačuvaju međuljudski odnosi na lokalnom nivou, da se ne nanese dodatna šteta i ugrozi proces kandidature Budve za Evropsku prijestonicu kulture i projekat od nacionalnog značaja. Sa druge strane, negativna kampanja usmjerena prema Radnoj grupi i TO Budvi od strane tzv. 'nezavisne kulturne scene' i drugih pomenutih lica počela je u ljeto 2023. godine, a kako smo svjedoci, traje do danas i sve je intenzivnija.

Kada je riječ o imenovanju Nemanje Kuljače za direktora TO Budve, navodi da je imenovanje Nemanje Kuljače 'nezakonito' ne odgovaraju utvrđenim činjenicama u sudskom postupku gdje je nadležni sud u odluci utvrdio 'da oba kandidata, Nemanja Kuljača i Maja Liješević, ispunjavaju konkursom predviđene uslove', po kojoj je i postupio izvršni odbor TO Budve i u ponovnom odlučivanju donio odluku o imenovanju Nemanje Kuljače za direktora TO Budve.

Za kraj, TO Budva transparentno i uspješno posluje poštujući sve zakonima i statutom predviđene obaveze. Redovnim inspekcijskim nadzorom u Organizaciji, tokom kojeg se obavlja detaljna kontrola poslovanja, nisu utvrđene nikakve nepravilnosti. TO Budva realizuje najrazličitije projekte od značaja za razvijanje i diversifikaciju turističkog proizvoda grada, samostalno organizuje i logistički i finansijski podržava organizaciju najznačajnijih događaja za grad iz oblasti kulture, sporta i zabave i u ovim aktivnostima angažuje i konsultuje stručnjake iz raznih oblasti kako bi rezultati bili na najvišem nivou, a građani i turisti zadovoljni«.