Govor mržnje u Crnoj Gori dominantno izazivaju političari, političke partije i državni zvaničnici, a takav govor pravni sistem ne kažnjava, neki su od zaključaka izvještaja Centra za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG).

Autorka izvještaja Ana Nenezić je istakla da je monitoringom medija, od aprila 2022. do decembra 2023. konstatovano 100 incidenata, najviše od strane političara i medija.

„ Utvrđeno je da su najčešći narativi mržnje u odnosu na polne, etničke, vjerske ili ideološke razlike, te da je primjena regulative u praksi neefikasna“, navela je Nenezić.

Direktorica CIN-CG Milka Tadić Mijović je dodala da su opasne poruke sve dostupnije, kao i kanali kojima se šire, te da je u pozadini uvijek mržnja koju podstiču političke elite.

Ona je dodala da je CIN-CG, tokom četvorogodišnjeg praćenja ove oblasti konstatovao više stotina incidenata i dao veliki broj reakcija na govor mržnje, čija su meta bile etničke i religijske grupe, manjinske zajednice, žene, posebno one u javnoj sferi, pripadnici različitih seksualnih orjentacija, kritički orjentisani pojedinci... Zabrinjavajuć je i porast bujanja nacionalizma, dodala je Tadić Mijović, ali i retorika pojedinih religijskih lidera, te relativizacija ratnih zločina iz devedesetih.

Ministarka kulture i medija dr Tamara Vujović je naglasila da se nada da će novi set medijskih zakona biti usvojen u aprilu, te da će ova regulativa pomoći u borbi protiv govora mržnje.

Ministarka i generalni direktor za medije u Ministarstvu Neđeljko Rudović su pojašnjavali da je medijskim zakonima i strategijom predviđeno značajno više sredstava za Fond za pluralizam, od preko 2,5 miliona eura, čija će nova tema biti borba protiv govora mržnje i kao podrška onima koji se drže profesionalnih standarda. Takođe, planira se formiranje Mreže za borbu protiv govora mržnje, SOS linija za žrtve takvog govora, ali i da hitan sudski postupak može pokrenuti i meta govora mržnje, a ne samo tužilac.

„ Najvažnija aktivnost će biti formiranje ove Mreže koja će javno osramotiti one koji nas lažu i šire govor mržnje“, istakao je Rudović.

On je dodao i da će novčano biti kažnjavani neregistrovani mediji, te da neće postojati mogućnost oglašavanja u takvim medijima.

Doskorašnja zastupnica Evropskog suda u Strazburu Valentina Pavličić je istakla da pravosuđe mora biti brana govoru mržnje, te da sudski organi ne primjenjuju pravilno standarde u toj oblasti: „Govor mržnje je otrov sistema društva“.

„ Kada budemo imali jednog političara u Crnoj Gori osuđenog zbog govora mržnje, onda će i drugi razmisliti kako će reagovati. Govor mržnje je danas mnogo perfidniji i teži za prepoznavanje“, zaključila je direktorica Agencije za elektronske medije (AEM) Sunčica Bakić.

Konferenciju je organizovao CIN-CG, u završnici četvorogodišnjeg međunarodnog projekta „Mreža za izvještavanje o različitosti“. Nosilac projekta je Media Diversity Institute iz Londona, a projekat je finansijski podržala Evropska komisija.

Competent institutions assert that the state will crack down on one of the most lucrative illegal businesses in Montenegro, while shifting the blame for failure onto one another

By Maja Boričić and Dražen Đurašković

Piles of gravel everywhere, machines operating right by the shore, the riverbed expanded, and landslides on both sides of the riverbed, disrupting biodiversity... This is how the riverbed of the Morača River has been devastated for years by uncontrolled and illegal gravel exploitation. But similar scenes can also be found on other rivers in Montenegro. Despite the fact that these constitute criminal offences, the judiciary has failed for years to respond adequately to this crime.

As revealed by the Centre for Investigative Journalism of Montenegro (CIN-CG), out of 25 criminal proceedings initiated for illegal gravel exploitation over the last five years, only five have been completed. Two were dismissed, while three resulted in symbolic penalties – two fines of 1,700 and 800 euros respectively, as well as one suspended sentence.

The threatened penalty for the offences that the prosecution charged the defendants with is imprisonment ranging from three months to five years and a fine. Therefore, even those few valid judgments consistently fall below the legally prescribed minimum.

Although the Government banned gravel exploitation six years ago, it rendered the moratorium decision meaningless by leaving the possibility for exploitation to continue through the so-called riverbed regulation. Reckless exploitation has continued along the Morača River and other Montenegrin rivers, causing the state to suffer multi-million losses.

According to Irma Muhović of the Montenegrin Ecologists Society (CDE), a combination of state determination, strict law enforcement, institution strengthening, improved coordination and alignment with international standards are essential factors in overcoming the issue of illegal gravel exploitation.

Speaking to CIN-CG, she underscores that the lack of effective justice enforcement and punishment for those responsible for illegal gravel exploitation sends a negative signal and undermines efforts in combating this issue.

“Insufficiently harsh penalties or a low rate of convictions will not only fail to deter offenders, but may also encourage further unlawful activities,” she warns.

To address this problem, she concludes, it is crucial for the state to demonstrate determination and enforce strict sanctions. Strengthening institutions and ensuring adequate resources and capacities for the effective implementation of judicial processes are also necessary.

“Establishing an effective monitoring and control system for gravel exploitation, coupled with rigorous punishment for lawbreakers, can be of great assistance in combating illegal gravel exploitation,” she underscores.

Two deferred prosecutions and one suspended sentence

Two cases initiated before the Basic State Prosecutor’s Office ended with deferred prosecution. Predrag Maraš and his company PE Mar were fined 1,700 euros for the criminal offence of “unauthorized engagement in economic, banking, stock exchange and insurance activities.”

Milivoje Mugoša was fined 800 euros for two criminal offences. In addition to the offence charged to Maraš, Mugoša was also convicted of “unlawful occupation of land,” which, according to the law, is liable to a fine or imprisonment for up to one year.

In both cases, the prosecution was represented by the current prosecutor of the Special State Prosecutor’s Office, Vukas Radonjić, who used to be a prosecutor in the Basic Prosecutor’s Office back then. In the meantime, he transitioned to work as a special prosecutor.

Deferred prosecution may be applied to criminal offences liable to a fine or imprisonment for up to five years. Such a penalty is solely decided by the prosecutor handling the case.

The only prison sentence, namely a suspended three-month sentence, was imposed on Danilo Petrović, the owner of the Cijevna komerc company, for the same criminal offence for which Mugoša received a fine – “unlawful occupation of land.”

The court deemed Petrović’s lack of prior convictions, older age and being married with four children as mitigating circumstances.

The institution of the Protector of Property and Legal Interests of Montenegro joined the criminal prosecution against the defendant, but the court did not consider this as an aggravating circumstance.

Last July, he was given a suspended sentence, meaning he will not go to prison if he does not commit another offence within the next year. The trial was presided over by Judge Ivana Becić of the Basic Court in Podgorica.

The prosecution charged Petrović with the mildest form of that criminal offence, even though the verdict established that the cadastral parcel in question is a river. The more severe form of that criminal offense is “if the occupied land is part of a protected forest, national park or other land with a special purpose, the offender shall be liable to imprisonment for a term of three months to three years.” According to the Law on State Property, rivers fall under natural resources.

In addition to these five cases, the Basic State Prosecutor’s Office in Podgorica is currently conducting preliminary investigations in another 12 cases.

The Special State Prosecutor’s Office is considering charges in three cases involving gravel exploitation – two against the Podgorica-based company Montenegro Petrol, one of which was transferred to the Basic State Prosecutor’s Office, and one against Cijevna komerc, with preliminary investigations being underway. CIN-CG has not received a response regarding whether there has been progress in these two cases.

The Basic Prosecutor’s Office in Kolašin dismissed charges against CRBC, a Chinese company that constructed the motorway, as well as against Montenegro Petrol for the theft of a protected natural resource. The other two charges against the Chinese company ended up in court.

Proceedings are underway against CRBC and the chief executive officer of the Chinese company Hei Shiqiang. In one case, they are being tried for the criminal offence of unreported construction activity and incomplete construction documents in conjunction with environmental damage.

“In one indictment, the accused caused environmental damage to a greater extent and over a wider area by excavating gravel material from the bed of the Tara River without having established environmental protection measures beforehand,” one draft indictment reads.

In the second case, they are charged with the destruction and damage of a protected natural asset. The draft indictment reads: “By exploiting the riverbed sediment 100 metres upstream from the plot […], the accused caused destruction to the Tara River, a natural resource, whose basin is included in the biosphere reserve under the UNESCO programme and enjoys national protection.”

The Prosecutor’s Office blames inspection bodies and inspection bodies blame the judiciary

Regarding responsibility for the lack of an adequate response from the state, the authorities are unable to reach a consensus and instead shift the blame onto one another.

The Prosecutor’s Office asserts that the effective handling of criminal complaints concerning illegal gravel exploitation largely depends on the actions of inspectors, who need to identify the owners of the machinery found in the riverbeds and seek police assistance... It is also noted that upon reporting to the police, a relevant prosecutor should also be notified of each case. The Prosecutor’s Office stresses that this is important, because “it usually takes several months from the date of inspection to the date of filing a criminal complaint, which further complicates the process of proving.”

At the initiative of Stevo Muk, a member of the Prosecutorial Council from the non-governmental sector, the Prosecutorial Council recently requested and received information from the prosecutor’s offices about what has been done in cases initiated due to gravel exploitation. However, that is all the Prosecutorial Council has done so far in respect of that issue.

“The work of state prosecutor’s offices in these cases should be intensified. There needs to be better coordination among inspections and expedited delivery of field reports to the police or the prosecutor’s office,” Muk emphasized in a statement to CIN-CG.

He added that there are too many cases that have been underway for a long time, with few of them reaching a conclusion.

Muk underscores that the head of the prosecutor’s office in Kolašin, during a session of the Prosecutorial Council, highlighted the importance of timely action by relevant inspection bodies. Among other things, they need to urgently provide field reports to the police and the prosecutor’s office so that police-related and prosecutorial activities can be undertaken to identify individuals and gather evidence.

“Without this, effective action by the police and the Prosecutor’s Office is often impossible,” says Muk.

In response to questions from CIN-CG, the Administration for Inspection Affairs said they were surprised by the prosecutors’ stance. They claim that they have not received any feedback from the prosecutor’s offices indicating that they have not done something well or that they need to take additional measures. They attribute the problem in the penal policy of the courts and the quality of the investigative actions conducted by the Prosecutor’s Office.

“Quality investigation, clear instructions from prosecutors to the police and evidence collection are not the responsibility of inspectors, but their own,” says Ana Vujošević, the director of the Administration.

Inspector Radulović: Prosecutors and judges devalue our work

Her colleague, water inspector Miodrag Radulović, emphasizes that prosecutors and judges are unwilling to do their jobs. “The track record of prosecution is very poor and greatly devalues our work,” Radulović notes. He also points out that the lenient penal policy of the courts further undermines the efforts of inspectors.

Inspector Radulović gives an example of gravel exploitation in Berane. After establishing that 5,000 cubic meters of material worth around 100,000 euros were stockpiled, they forwarded the case to the competent prosecutor’s office, which found that no criminal offence had occurred.

He adds that they appealed to the High State Prosecutor’s Office, which remanded the case to the Basic State Prosecutor’s Office for reconsideration.

“This is economic crime, and they are angry with us for filing complaints, for having to do their own job,” says Radulović.

The second case is even more dramatic and speaks to the attitude of the Misdemeanour Court towards exploiters. Radulović says that he filed misdemeanour charges twice against the Chinese company CRBC. In the second report, he indicated that the company repeated the same criminal offence. The court merged these two cases into one and fined CRBC 800 euros.

Inspectors can impose a minimum fine of 1,200 euros on the spot. If they assess that the illegal economic gain is higher than that amount, they should initiate proceedings before the court.

Miodrag Radulović says that inspectors most often assess that the case should go to court, but the court imposes fines below 1,200 euros.

“In this way, our work is completely devalued. What’s even more important is that those involved in gravel extraction have no reason to stop when they see what punishment they could face,” explains this water inspector.

The director of the Administration for Inspection Affairs, Ana Vujošević, confirms the story of her colleague. She claims that the situation is not much better in the Misdemeanour Court, adding that predominantly suspended sentences are imposed.

“For those who pocket hundreds of thousands of euros, the least of their concerns is a mere six-month suspension of their activities,” Vujošević said. She emphasizes that inspectors always act urgently, that their phones are never switched off, adding that they are available at night, after working hours, during holidays...

“I have repeatedly told them to call me and I will make sure to dispatch an inspector within 20 minutes at any time, but they have never reached out to me,” Vujošević underscores.

She adds that over 1,000 inspections have been carried out in the course of two years, more than 50 criminal complaints have been filed, and over 100,000 euros in fines have been collected.

“The only tangible result has been achieved by the inspection authority,” Vujošević concludes.

While the authorities blame each other, there remains hope that the rivers are not irreversibly lost and that the judiciary will finally embark on the fight against this ‘scourge’. This is the only way to curb crime.

Still no environmental department in the State Prosecutor’s Office

Veselinka Zarubica, the Chief Environmental Inspector, points out that that the determination of the extent of devastation falls within the responsibility of an expert witness, not an inspector. “There need to be traces of theft of state property and significant environmental devastation,” she says.

She explains that prosecutors justify their inaction on environmental issues by asserting that it falls outside their area of expertise, and that there should be specialized departments dealing with environmental crime. “But we have been discussing this for 30 years already,” Zarubica concludes.

Miodrag Radulović, the Chief Water Inspector, says that his inspectorate conducted 174 checks on illegal riverbed exploitation since the beginning of the year until 24 May.

“Two criminal complaints and one supplement to the criminal complaint have been filed, three penalty charge notices of 1,600 euros have been issued, and four case files have been submitted for assessment of the existence of a criminal offence," explains Radulović.

He adds that in one case, a measure prohibiting the disposal of the material that has been exploited was imposed. In one case, the case files were submitted to the Protector of Property and Legal Interests of Montenegro, and in two cases to the agricultural and forestry inspectorate.

The Prosecutorial Council has not come forward with the reports it receives

Stevo Muk, a member of the Prosecutorial Council, told CIN-CG that the Prosecutorial Council has not made any conclusions or taken any other action after receiving reports about the handling of cases of ‘illegal gravel exploitation’ by the prosecutor’s offices.

He adds that he requested the Prosecutorial Council to adopt a conclusion requesting further information from relevant prosecutor’s offices regarding their handling of cases related to illegal gravel exploitation, starting from the date of the previous report on the same topic. He says that the Prosecutorial Council accepted his proposal.

“In this way, we will demonstrate a sustained interest in the actions of state prosecutor’s offices and ensure monitoring of progress in these cases. The Prosecutorial Council has not adopted a relevant conclusion, recommendation or anything similar concerning previous reports,” Muk notes.

U svijetu je pokret #MeToo prije nekoliko godina pokrenuo lavinu ispovijesti o seksualnom uznemiravanju i zlostavljanju žena od nadređenih u svijetu šou biznsa, ali i u drugim profesijima. I u regionu je otkrivano više potresnih priča u kojima su, pored žena, žrtve seksulanog zlostavljanja bile i djevojčice. Crna Gora još uvijek ćuti. Nijedan slučaj seksualnog zlostavljanja nije ovdje javno predočen. Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) namjerava da prekine ovu tišinu i da sasluša sve koji žele da pričaju. Ukoliko ste doživjele bilo koju vrstu seksualnog uznemiravanja ili zlostavljanja u školi, na fakultetu, radnom mjestu, zdravstvenoj ustanovi ili nekom drugom mjestu, molimo Vas da ispričate Vašu priču. Mi ćemo štititi Vaš identitet, možete kontaktirati CIN-CG na adresu: redakcijacincg@gmail.com, a možete ostavljati i anonimne ispovijesti na sljedećem linku:

Na Zavodu za zapošljavanje Crne Gore trenutno je više hiljada visokoškolaca, a preko 100 njih su matematičari, hemičari, fizičari... za kojima je, inače, velika potražnja

Kristina Radović / Andrea Perišić

Gdje god sam bila na razgovoru za posao, dobijala bih isti odgovor: “Ako nam bude trebao tehnolog, zvaćemo Vas”. Ali, niko me nije pozvao. Vjerujem da skoro uvijek prime nekog preko veze ili ko je politički podoban, kaže za Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) djevojka koja je prije 11 godina diplomirala hemijsku tehnologiju na Metalurško-tehnološkom fakultetu Univerziteta Crne Gore.

Posao je, ističe, tražila po cijeloj Crnoj Gori i nadala se da će to ići lakše, jer je tehnologa malo u našoj zemlji. Sad gotovo više nema nade. Već sedam godina radi van struke, u jednoj drogeriji, kao prodavačica.

Slično iskustvo ima i mladić koji je prije tri godine završio međunarodne odnose i politikologiju na Fakultetu političkih nauka, a još nema posao u oblasti za koju se školovao. I on radi kao trgovac, pošto nije prošao ni na jednom konkursu u struci.

Prema podacima Zavoda za zapošljavanje Crne Gore (ZZZCG) iz februara 2024. nezaposlenih osoba ima nešto preko 38 hiljada, od čega su oko četiri i po hiljade visokoškolci, sa završenim osnovnim, magistarskim ili doktorskim studijama.

Najviše visokoškolaca na birou je sa osnovnim studijama - malo više od četiri hiljade. Onih koji su završili master ili magistarske studije ima 268, a doktora nauka je čak 19. Zanimljivo je da u svim ovim kategorijama prednjače žene.

Od ukupnog broja nezaposlenih na birou, gotovo 20 odsto, oko sedam i po hiljada su mladi, odnosno, po važećem Zakonu o mladima iz 2019, osobe od 15 do 30 godina. Njih, po posljednjem Popisu iz 2011, ima oko 142 hiljade i oni čine oko 23 odsto stanovništva. U Strategiji za mlade za period od 2023. do 2027. godine upozorava se da je broj mladih u konstantnom opadanju. Najveća stopa nezaposlenosti je u grupi od 15 do 24 godine, od čega žene čine 32,7 odsto, a 40 odsto su muškarci, navodi se u tom dokumentu.

Međutim, ovo je samo broj onih koji su prijavljeni na birou. Stvarni broj nezaposlenih mladih osoba je mnogo veći, što pokazuju brojna istraživanja. Prema podacima Centra za građansko obrazovanje (CGO) od 2023. godine, skoro 60 odsto mladih, odnosno 84 hiljade, bez posla je u Crnoj Gori. To istraživanje je pokazalo i da čak oko 40 odsto njih želi da napusti državu, a da 62 odsto i dalje živi sa roditeljima. Oko 55 odsto smatra da su lična poznanstva i veze ili partijsko članstvo presudni u nalaženju posla.

Istraživanje ZZZCG-a iz 2022. o nezaposlenosti mladih pokazalo je da je od 2017. do 2021. godine trend zapošljavanja mladih bio vrlo nepovoljan. U te četiri godine mladi su se gotovo četiri puta manje zapošljavali nego u periodu ranije.

“Mladi uglavnom imaju pesimističnu sliku o društvu u kojem žive, ali to smatraju ‘greškom’ cijele sredine i posljedicom malog broja prilika koje se otvaraju za njih. Nezadovoljni su prvenstveno lošim sveukupnim kvalitetom življenja, a žele da napuste pojedine opštine zbog naglašenih društvenih tenzija”, ističe se u Strategiji.

I UNICEF je, za potrebe ove strategije, prošle godine sproveo istraživanje o položaju mladih. U tom istraživanju najveći broj njih, preko 90 odsto, smatra da su nezaposlenost i ekonomija jedni od ključnih ili veoma izraženih problema u državi, a oko 90 odsto korupciju i kriminal navode kao najveći problem.

Zanimljivo je da gotovo pola mladih, 48 odsto, od čega su većina žene, želi da radi u javnom sektoru, kao i da najviše povjerenja imaju u vjerske organizacije - gotovo svaki četvrti ispitanik.

“Sklonost ka radu u javnom sektoru može biti rezultat rodnih uloga koje nameće patrijarhalno ustrojeno društvo, gdje se od žene očekuje da ima najveću ulogu u odgajanju djece, brizi o porodici, domaćinstvu, starijim članovima/icama porodice, dok se njenom ekonomskom osnaživanju i ostvarenju na profesionalnom planu postavljaju mnoge barijere”, navodi se u istraživanju UNICEF-a.

Prema istraživanju Mreže za omladinski aktivizam Crne Gore (MOACG) iz 2023. godine 84 odsto mladih je razmišljalo o tome da napusti Crnu Goru u potrazi za poslom. Oko 60 odsto njih vjeruje da je mladoj osobi veoma teško ili nemoguće pronaći posao u Crnoj Gori.

“Položaj mladih u Crnoj Gori je prilično nezahvalan, budući da svega skoro šest odsto mladih smatra da ih je proces formalnog obrazovanja u potpunosti pripremio za tržište rada”, kaže za CIN-CG predsjednik MOACG-a David Vukićević.

Prema njegovim riječima, oni nijesu zadovoljni mogućnostima za zapošljenje, napredovanje i lični razvoj.

“Obrazovni sistem je zreo za ozbiljnu reformu, kako bi im pružio mogućnost za sticanje znanja potrebnih za savremeno tržište rada. Mladi treba da se bore za kvalitet života znanjem i posvećenošću, a ne nepotističkim, korupcijskim i partitokratskim akcijama”.

Velika potražnja za matematičarima, hemičarima, fizičarima… a na birou preko 100 njih

Ekonomista i pravnika najviše je među nezaposlenima - 557 ekonomista i 517 pravnika, od čega su u oba slučaja više od pola žene.

U Podgorici nezaposlenih ima nešto više od šest hiljada, a od tog broja njih 1.006 je završilo osnovne studije, 78 je mastera i magistara, a šest doktora nauka. Ali mnogo veći procenat nezaposlenih u odnosu na broj stanovnika je u gradovima sa sjevera: Rožajama 4.749, Beranama 4.231, Bijelom Polju 3.544. Mnogo je onih bez posla i u Nikšiću - njih 3.745. U gotovo svim gradovima najviše je nezaposlenih žena.

Iz ZZZCG-a za CIN-CG su kazali da je najviše potražnje u proteklom periodu bilo za visokoškolcima koji su završili prirodno-matematički fakultet, odnosno za nastavnicima i profesorima matematike, fizike, hemije i biologije.

“Traženi su još i kozmetičari, vozači, razni medicinski radnici, farmaceuti, nastavnici zdravstvene i biotehničke struke, muzičkog obrazovanja i društveno-humanističkih oblasti. Osim njih, velika je potražnja i za elektroničarima, nastavnicima tehničko-tehnološke struke, informatičarima, defektolozima, vaspitačima, kao i za raznim zanimanjima iz oblasti ugostiteljstva i građevine (pripremač pica, servir, točilac pića, pomoćni kuvar, konobar, armirač, tesar, zidar, betonirac, fasader…)”, navode iz ZZZCG-a.

Interesantno je, međutim, da su na ZZZCG-u registrovane čak 104 osobe koje su završile fakultete iz prirodno-matematičkih oblasti (matematike, hemije, biologije i fizike), a da petoro njih ima doktorat iz tih oblasti.

Od njih 104, matematičara je na birou trenutno osam. U Ulcinju - jedna osoba je završila osnovne studije matematike i računarskih nauka, u Plavu je jedan matematičar, u Rožajama jedan nastavnik i jedan profesor matematike i diplomirani matematičar-informatičar. U Bijelom Polju ima jedan specijalista matematike i računarskih nauka, a u Podgorici isto jedan matematičar. U Tuzima je takođe jedan nezaposleni profesor matematike.

Na Zavodu se skoro svakog mjeseca objavi konkurs u kojem se traži nastavnik/ca ili profesor/ca matematike. Oglase obično raspisuju osnovne i srednje škole širom Crne Gore.

Na konkursu OŠ “Daciće” u Rožajama za nastavnika matematike, gdje se kao poseban uslov traži poznavanje albanskog jezika, nema prijavljenih kandidata, kaže za CIN-CG direktor te škole Ševćet Dacić.

“Poznato mi je da, u nedostatku kadra za matematiku, u jednoj rožajskoj osnovnoj školi radi nastavnik matematike u penziji”, naveo je Dacić.

Iz podgoričke Gimnazije “Slobodan Škerović” kazali su da nema dovoljno nastavnika matematike sa licencom za rad u vaspitno-obrazovnim ustanovama.

“Većina škola se snalazi tako što angažuje inženjere građevinarstva ili mašinstva”, istakao je za CIN-CG direktor OŠ “Boško Radulović” Aleksandar Vukićević.

U JU Sred nja stručna škola u Bijelom Polju časove matematike pokrivaju nastavnici koji su apsolventi na matematičkom fakultetu.

Iz Udruženja nastavnika matematike Crne Gore za CIN-CG kažu da se od kolega svakodnevno može čuti da postoji veliki problem pronalska stručne zamjene ako neko od zaposlenih nastavnika otvori bolovanje.

“Nerijetko se dešava da nastavnik koji je zaposlen u jednoj školi, gdje nastavu obavlja u jutarnjoj smjeni, bude angažovan i na polovinu norme u drugoj školi”.

Iz ovog udruženja upozoravaju da su na mjestima profesora i studenti matematike na završnoj godini, ali često i oni koji su na fakultetu tek godinu ili dvije.

Upisna politika na fakultete ne prati potrebe tržišta

Janko je završio Fakultet političkih nauka (FPN) u Podgorici prije dvije godine, ali i dalje traži posao.

“Poslodavci uglavnom traže ljude sa iskustvom, ne vole početnike. Zbog toga je dosta mladih koji su fakultetski obrazovani, a ne mogu da nađu posao”, kaže on za CIN-CG.

Nije čudno, ističe on, vidjeti omladinu koja radi u kladionicama, pekarama i na sličnim mjestima, gdje je poslodavci obično drže na minimalcu.

“Zbog svega toga jasno je zbog čega se, dijelom, dešava odliv visokoškolskog kadra. Mladi i obrazovani odlaze u inostranstvo da nađu bolje poslove i zarade”.

Na poznatom sajtu za zapošljavanje “Preko veze” najčešći oglasi su iz oblasti ugostiteljstva, administracije i prodaje. Na dnevnom nivou ovaj sajt posjeti oko četiri hiljade ljudi. Najviše je zainteresovanih za pozicije prodavaca, administrativnih radnika, vozača ili menadžera.

Na sličnom sajtu, “Zaposli.me” najviše je oglasa za konobare, kuvare, sobarice, pomoćne radnike, prodavce i vozače B i C kategorije.

Iz Ministarstva prosvjete, nauke i inovacija za CIN-CG kažu da je uzrok velikog broja visokoškolaca na birou neadekvatno planiranje upisne politike.

Objašnjavaju da je u pripremi Strategija razvoja visokog obrazovanja za period od 2024. do 2027. godine.

“Taj dokument predviđa unapređenje upisne politike na ustanove visokog obrazovanja koja će razmatrati potrebe savremenog tržišta rada, nacionalne prioritete i individualnosti”, navode iz ovog Vladinog resora.

Planirano je da se dalje razvijaju mehanizmi za organizovanje praktične nastave u visokom obrazovanju, koja po Zakonu o visokom obrazovanju mora biti obavezan dio studijskog programa.

Iz Ministarstva rada i socijalnog staranja CIN-CG do objavljivanja ovog teksta nije uspio da dobije odgovore na brojna pitanja.

I Vukićević iz MOACG-a ističe da ponuda i potražnja nijesu usklađene.

“Poslodavci, posebno u posljednje dvije godine, neprestano traže radnu snagu, a mladi ipak ostaju nezaposleni. To je, između ostalog, i rezultat činjenice da poslovi i zarade ne odgovaraju afinitetima mladih, zbog čega se nerijetko odlučuju i da pođu u inostranstvo”.

Njegovo iskustvo u radu sa mladima, kako navodi, pokazalo je da oni uglavnom nijesu voljni da stiču praktično iskustvo, kroz volontiranje.

“Poslodavci očigledno nijesu u prilici da povećaju naknadu za rad, posebno ne mladima, koji često nemaju poslovno iskustvo u struci za koju su se u procesu formalnog obrazovanja opredijelili”.

Pojedini na birou i preko 30 godina

CIN-CG je za potrebe ovog istraživanja sproveo onlajn upitnik oko nezaposlenosti u Crnoj Gori. Anketirano je oko 160 osoba. Rezultati su pokazali da najveći broj ispitanika, gotovo 60 odsto, ima visoko obrazovanje, a od toga osnovne studije ima njih 71, magistriralo je 19, a doktoriralo - četvoro. Višu školu završio je sedmoro, a srednju 59 ispitanika.

Najviše anketiranih visokoškolaca završilo je ekonomski i pravni fakultet, a potom prirodno-matematički i arhitektonski. Najveći broj njih, čak 136, ne radi u struci.

Interesantno je da su mnogi od ispitanika dugi niz godina na birou, njih 16 čak preko 10 godina, a nekoliko i preko 30 godina.

Velika većina je istakla da im iz ZZZCG-a uopšte ne nude poslove na redovnim mjesečnim sastancima, a 135 anketiranih je navelo da nikada preko Zavoda nije dobilo posao.

Na pitanje da li razmišljaju da napuste zemlju zbog nedostatka posla, čak 60 odsto, 94 osobe, potvrdno je odgovorilo. Dosta je i onih koji iz drugih razloga žele da napuste zemlju i oni navode lošu ekonomsku situaciju, nepoštovanje zakona, zapošljavanje preko veze…

“Ne mogu od partijskih podobnika dobiti mjesto na rang listi na javnim konkursima”, kaže jedan od učesnika upitnika.

Druga učesnica navodi da bi napustila Crnu Goru zbog nebezbjednosti, kako u školama tako i na ulici generalno.

“Vladavina prava u ovoj državi je misaona imenica. Obrazovni sistem i zdravstvena zaštita su loši. Raditi i odgajati djecu veoma je izazovno, da ne kažem nemoguće”.

Crna Gora, uz Bosnu i Hercegovinu, prednjači po stopi nezaposlenih u regionu. Iako se u prethodnoj godini nezaposlenost smanjila za oko četiri i po odsto, i dalje je ta stopa previsoka, 13,38 odsto.

Stopa nezaposlenosti u Srbiji je, prema podacima Republičkog zavoda za statistiku iz 2023. godine, devet odsto. U Hrvatskoj je, pokazuju podaci Državnog zavoda za statistiku iz januara 2024, malo manja od sedam odsto, dok je u Albaniji, sudeći po Zavodu za statistiku ta stopa 10,7 odsto u 2023. U Bosni i Hercegovini, prema zvaničnim podacima iz 2021. godine, 17, 4 odsto, ali se mora uzeti u obzir da se slika nezaposlenosti u toj državi vjerovatno promijenila do danas.

Ujedinjene nacije (UN) razvile su Strategiju za mlade koja predviđa razne ciljeve koje treba postići do 2030. godine. Jedan od njih je da se do tada značajno poveća broj mladih koji imaju relevantne vještine, tehničke i stručne za zaposlenje, pristojne poslove i preduzetništvo. Ovim tempom, Crna Gora, teško da će to postići.

Žene češće nezaposlene, čak 10 doktorki nauka bez posla

Podaci sa Zavoda za zapošljavanje Crne Gore (ZZZCG) pokazuju da je više nezaposlenih žena od muškaraca u gotovo svakoj oblasti i na svim nivoima obrazovanja.

Od 4.394 nezaposlenih sa visokim obrazovanjem žena je 2.863 ili 65 odsto, od 268 onih sa magistarskim studijama žena je 178, a od 19 sa doktoratom, 10 je žena.

Podaci Uprave za statistiku Monstat pokazuju i da žene više završavaju fakultet. U 2022. na visokoškolskim ustanovama u Crnoj Gori osnovne studije završilo je 2.430 osoba, od čega su oko 60 odsto žene.

U Crnoj Gori je u toku vakcinisanje protiv HPV (humana papiloma virus) infekcije. Vakcina je  namjenjena djeci i mladima od devet do 26 godina. Cilj ankete Centra za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) je da provjeri kolika je zainteresovanost mladih do 26 godina da se vakcinišu protiv HPV, kao i kolika je zainteresovanost među roditeljima da vakcinišu svoju maloljetnu djecu.

U Crnoj Gori zdravstvene institucije koriste informacione sisteme koji bi trebalo da olakšaju pristup zdravstvenim uslugama pacijentima, kao i posao ljekarima. Cilj ankete je da se utvrdi koliko pacijenti koriste informacione sisteme zdravstvenih institucija, a koliko oni i na koji način olakšavaju rad ljekarima.

Jedan od najvrednijih ugovora koje je gradonačelnik Budve potpisao iz Spuža je onaj sa kompanijom Carat, na čijem je čelu Dragan Perović, sa kojim Božović ima lične i poslovne veze - na Dubovici, gdje Carat gradi infrastrukturu, obojica su suvlasnici zemljišta i stambenog prostora

Predrag Nikolić

Predsjednik Opštine Budva Milo Božović je iz zatvora sa Draganom Perovićem, izvršnim direktorom budvanske kompanije Carat, potpisao ugovor vrijedan četiri i po miliona eura. To je urađeno 28. jula prošle godine, tri i po mjeseca nakon što je Božović priveden u Spuž.

Prema više izvora, Božović i Perović su kumovi. Draganov brat Radovan Perović uhapšen je početkom oktobra prošle godine. Njega, Bojana Ojdanića i Vjekoslava Lambulića Specijalno državno tužilaštvo (SDT) sumnjiči da su počinili krivična djela stvaranje kriminalne organizacije i neovlašćenu proizvodnju, držanje i stavljanje u promet opojnih droga. Njihovo hapšenje uslijedilo je kao proširenje istrage koju SDT vodi protiv Božovića.

Ovo je samo jedan od ugovora vrijednih preko 12 miliona eura, koje je prvi čovjek Budve potpisao iz istražnog zatvora, ali je posao sa kumom pojedinačno najvrijedniji, 4.499.181 eura. Ugovor sa firmom Carat odnosi se na radove komunalnog opremanja za izgradnju tri saobraćajnice u zahvatu DUP-a Dubovica 1. U ugovoru se navodi da će se finansirati iz više budžetskih godina. Za prošlu godinu iz budžeta je za ovo bilo opredijeljeno 400.000 eura.

Božovića sa Perovićem ne vezuju samo lične veze. Oni su i poslovni partneri. I to baš na Dubovici, gdje je Božovićeva đedovina. Tamo su on i Perović suvlasnici zemljišta i stambenog prostora. Na preko hiljadu kvadrata zemljišta svojinski udio ima osam vlasnika, Milo Božović posjeduje pola, a Perović 24/480 zemljišta. U drugoj parceli od 1.738 kvadrata Božović ima pola udjela, a Perovićeva firma Carat šesnaestinu, isti odnos je i u vlasništvu nad trećom parcelom od 320 kvadrata.

Odnos jedna polovina i jedna šesnaestina vlasništva između Božovića i Carata je i u slučaju stambenog prostora na Dubovici od 824 kvadrata. Prema dokumentima u koje je Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) imao uvid, u februaru i martu prošle godine Carat prodaje više stanova u ovom objektu.

U isto vrijeme kada i ovaj, u julu 2023, Božović i Perović potpisuju i ugovor o radovima na izgradnji saobraćajnice A 75-75 u Bečićima. Vrijednost ovog ugovora je 346.813 eura, a podugovarači Carat-a su Ving, Pljevlja, La Collina, Podgorica, Geo Plus, Podgorica i Hidromont Inženjering, Podgorica.

Božović je tokom prošle godine iz zatvora u Spužu potpisao još ugovora po javnim nabavkama, ukupno preko 10 miliona eura. Ta praksa nastavljena je i tokom ove godine. Za samo prva dva mjeseca Božović stavio potpis na javne nabavke vrijedne dva miliona eura.

Milo Božović uhapšen 13. aprila 2023. rano ujutro. Specijalno državno tužilaštvo podiglo je optužnicu u kojoj ga terete za stvaranje kriminalne organizacije i šverc droge. I dok je pred Višim sudom još kontrola optužnice, isti taj sud je odobrio Božoviću da iz zatvora potpisuje opštinska dokumenta i vodi Opštinu.

TENDERI DOSTUPNI NAKON INTERESOVANJA NOVINARA

Na sajtu Opštine Budva, pod rubrikom Tenderi i javne nabavke, zainteresovanoj javnosti nijesu bile dostupne informacije o svim ugovorima. Tek nakon pitanja koje je CIN-CG uputio, krajem februara, tenderi i javne nabavke su ažurirani i sada su dostupni.

Bemax je drugi veliki partner Opštine Budva. Sa ovom kompanijom Božović je potpisao ugovor za jednu od najznačajnijih investicija - rekonstrukcija dvije ključne ulice u centru grada - 22. novembar i Mediteranske - i njihovo pretvaranje u bulevare sa izgradnjom kružnog toka.

Uz dozvolu Višeg suda, Božović je u spuškom Istražnom zatvoru, krajem prošle godine potpisao ovaj ugovor, da bi ga 12. januara potpisali i izvršni direktor Bemax-a Miladin Mijajlović i ovlašćena zastupnica ove kompanije Sonja Novaković. Vrijednost posla je blizu tri miliona, odnosno 2.924.681 eura. Naglašeno je i da će se ova investicija finansirati iz više budžetskih godina, a za ovu godinu je opredjeljeno 1.650.000 eura. Bemax-ovi radovi u centru grada dočekaće ove sezone turiste jer je rok za izvođenje radova 160 dana od uvođenja izvođača u posao.

Sedmicu nakon potpisivanja ovog ugovora, pripadnici Specijalnog policijskog odjeljenja uhapsili su Aleksandra Aca Mijajlovića, jednog od doskorašnjih suvlasnika kompanije Bemax. On i još pet osoba lišeni su slobode zbog šverca cigareta, odnosno sumnje da su počinili krivično djelo stvaranje kriminalne organizacije i produženo krivično djelo krijumčarenje.

Podugovarač Bemax-u u ovom poslu je BB Solar, biznismena Blaža Đukanovića, sina nekadašnjeg premijera i šefa države Mila Đukanovića. Ugovorom je precizirano da je Đukanovićeva firma zadužena za izvođenje elektrotehničkih radova. Za to je sljeduje procenat od 16,27 odsto, ili 488.000 eura.

Božović je početkom ove godine parafirao i milionski ugovor o izgradnji puta u naselju Blizikuće iznad Svetog Stefana. Ugovor vrijedan 1.249.637 eura je sklopljen sa konzorcijumom SBM, koga zastupa Vladimir Mirković.

Mirković je izvrši direktor Asfalt-beton gradnje, Podgorica, koja je nosilac ponude u ovom poslu u koji su još uključeni - firme Đurković, Nikšić, sa učešćem od 32,23 odsto, Tofi, Rožaje, 6,81 odsto učešća, Breznamont, Nikšić, 5,48 udjela, Hidromont, Podgorica, učešće od 4,31 odsto i Geotin MNE, Podgorica, učešće 0,96 odsto.

Pored pola miliona eura koje će Asfalt-beton gradnja zaraditi u ovom poslu, oni su neposredno prije nove godine sa Božovićem zaključili ugovor o održavanju gradske infrastrukture, koji je vrijedan 389.871 eura. Asfalt-beton gradnja je i tokom prošle godine održavala gradsku infrastrukturu za istu svotu, a potpisan je i ugovor o sanaciji postojećih saobraćajnica, vrijedan preko 400 hiljada eura.

U gorepomenutom kapitalnom poslu od četiri i po miliona eura, čiji je nosilac Carat, učešće Asfalt-beton gradnje je 21,65 odsto.

Saradnja sa ovom firmom nastavljena je i ove godine - 21. februara potpisan je ugovor o radovima na komunalnom opremanju zemljišta, za 35.829 eura.

NASTAVAK CAREVIĆEVE PRAKSE

Potpisivanjem pet ugovora u kojima je uključena Asfalt-beton gradnja, a koji su vrijedni preko dva miliona eura, Božović je nastavio praksu svoga prethodnika Marka Carevića, takođe kadra Demokratskog fronta.

MANS je u maju 2020. podnio Specijalnom državnom tužilaštvu krivičnu prijavu protiv Carevića okrivljujući ga što je asfaltiranje saobraćajnica dodjeljivao firmi Asfalt-beton gradnja, kako bi njegova firma Carinvest, kao podizvođač, obavljala milionski posao. Iz MANS- su tada tvrdili da je Carević sa kompanijom Asfalt-beton gradnja zaključio 11 ugovora, ukupne vrijednosti od skoro dva miliona eura. U oktobru 2020. SDT na čijem je čelu bio Milivoje Katnić odbacilo je ovu krivičnu prijavu.

Od brojnih ugovora koje je Božović potpisao po visini iznosa ugovora, od preko tri miliona eura, izdavaju se i one koje su sklopljene sa firmom Inženjer Gogić iz Podgorice. Sredinom januara ove godine sa ovom firmom Božović potpisuje ugovor o izvođenju radova na izgradnji donje ploče kanala ispod mostovske konstrukcije u Bečićima i povezivanje sa postojećim kanalom, cijena 47.632 eura.

U februaru prošle godine sa firmom Inženjer Gogić, Božović je potpisao tri ugovora: za izgradnju ulice sa kompletnom infrastrukturom uz potok Slatava u Buljarici - 1.638.757 eura, radove na regulaciji Bečićkog potoka - partija 1: 1.075.555 eura, partija 2: 470.760 eura.

Ugovore je sa Božovićem potpisala Zerina Idrizović izvršna direktorka preduzeća čiji je osnivač i vlasnik Miljan Gogić. U CRPS registru se navodi da Gogić ima udio od 90 odsto, dok 10 odsto pripada Društvu za trgovinu i usluge, export-import Koti group, Tuzi. Osnivač, izvršni direktor i ovlašćeni zastupnik ovog preduzeća čija je djelatnost - nespecijalizovana trgovina na veliko je Veljko Lakočević.

Lakočević je bio većinski vlasnik Inženjera Gogić do marta 2021. Godinu ranije on je, preko ove firme, kupio ogromnu staklenu zgradu u centru Podgorice, preko puta Njegoševog parka.

MANS je u decembru 2021. objavio istraživanje po kojem je Uprava za imovinu, umjesto da zbog nepravilnosti prekine tender za navedenu zgradu, zaključila ugovor sa kompanijom Koti nekretnine na iznos od oko 8,7 miliona eura.

U vrijeme sporne transakcije vlasnik kompanije Koti nekretnine bila je kompanija Inženjer Gogić. Lakočeviću je, u septembru 2019, svoj udio u toj kompaniji prenio Vladan Ivanović, i to bez naknade.

Vladan Ivanović je i vlasnik kompanije Master Inženjering, a bio je i u vlasničkoj strukturi firme Novi Volvox njegovog brata od strica Milana Ivanovića. Ivanovići su biznismeni navodno bliski porodici Đukanović.

Duško Knežević je nakon afere o ničijoj kući na Gorici, izjavio:

"Cijela Crna Gora zna da je to Đukanovićeva kuća, iako se vodi na njegovog prijatelja Vladana Ivanovića".

Prema Planu javnih nabavki Opštine Budva, od 31.1.2023, njihova ukupna vrijednost te godine trebala je da bude 26 miliona eura. Prema dostupnim ugovorima, plan nije ostvaren - potpisani su ugovori za radove, usluge i nabavke oko 15 miliona eura.

Plan javnih nabavki za ovu godinu je preko 19 miliona eura, dakle ostalo je još 17 milona.

Nakon što je Božović uhapšen strahovalo se da se neće moći realizovati ni jedan postupak javne nabavke, kao ni ostali pravni poslovi. Dodatni problem je bio to što Božović prije hapšenja nije imenovao potpredsjednike Opštine. Tražila se Božovićeva ostavka da bi Opština mogla nesmetano da funkcioniše. Pravne dileme je riješio Viši sud u Podgorici koji je odobrio Božoviću da u zatvoru potpisuje sva pravna akta.

I dok pravni i drugi haos u Opštini Budva traje, iz Ministarstva javne uprave su napokon najavili da su krenuli u preispitivanje zakonitosti rada pritvorenog predsjednika Božovića.

Ni godinu dana nakon što je opredijeljeno više stotina hiljada eura za nabavku softvera za sistem automatske razmjene međunarodnih finansijskih informacija (AEOI), novac nije potrošen u te svrhe, niti je softver nabavljen. To šteti međunarodnom kredibilitetu Crne Gore, jer se ne mogu u potpunosti pratiti i sankcionionisati moguće utaje poreza i pranje novca, sa čim naša zemlja inače ima problema

Tijana LEKIĆ

Gora se još u julu 2022. obavezala na razmjenu informacija za suzbijanje utaje poreza na globalnom nivou, ali se još nijesu ispunjeni osnovni preduslovi za to, jer nije nabavljen aplikativni softver za informacioni sistem, iako su još prije godinu dana za to bila odvojena sredstva.

Ovu obavezu naša je zemlja preuzela multilateralnim sporazumom koji je potpisla sa Organizacijom za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD), to jest sa njenim Globalnim forumom o transparentnosti i razmjeni informacija u poreske svrhe (Globalni forum), čije je sjedište u Parizu. Sporazum je potpisalo ukupno 147 zemlja, a preko sto država već razmjenjuje podatke putem ovog sistema. Podatke već razmjenjuju sve zemlje Evropske unije (EU), ali i Albanija, pa i poreski rajevi kao što su Bahami, Bermudi, Panama i druge. 

Crna Gora je Globalnom formu garantovala da će do kraja 2023. godine, preko standardizovane automatske razmjene podataka (AEOI) početi da razmjenjuje informacije o finansijskim računima poreskih obveznika, ali to se još nije desilo, rekla je za Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) Zajda Manata, čelnica Sekretarijata Globalnog foruma.

Cilj uspostavljanja razmjene podataka na globalnom nivou je da se spriječe poreske utaje putem automatske i standardizovane razmjene podataka o finansijskim računima između poreskih institucija zemalja učesnica sporazuma. Ovaj zajednički informacioni sistem omogućava dostupnost podataka da je, recimo, poreski obaveznik Crne Gore otvorio račun i u nekoj drugoj zemlji. Preko AEOI, ti se podaci prvo evidentiraju u poreskoj upravi zemlje u kojoj je otvoren račun, a potom se informacije prosljeđuju poreskoj upravi zemlje u kojoj je vlasnik računa poreski obveznik.

Informacije, uz poštovanje zaštite ličnih podataka razmjenjuju, obuhvataju bankovne račune i  identitet vlasnika, broj računa, stanje na računu na kraju godine, prihode, kamate, dividende, bruto prihode, račune elektronskog novca i tekuće račune fizičkih i pravnih lica koja posjeduju finansijska sredstva. 

Dok ne uspostavi ovaj sistem Crna Gora gubi priliku da prati tokove novca svojih građana, da ima uvid u moguće utaje poreza i pranje novca. Ako nije u sistemu dodatno ugrožava međunarodni kredibilitet, koji je zbog poznatih problema ionako upitan. 

Sredstva nijesu upotrijebljena za nabavku softvera 

Za aktiviranje AOEI sistema u Crnoj Gori je, kako su CIN-CG-u objasnili iz Ministarstva finansija, odgovorna bila nekadašnja Uprava prihoda i carina, koja je preuzela obaveze oko nabavke softvera još 2023, godine kada je bivša Vlada odobrila sredstva za nabavku softvera.

,,Ministarstvo finansija je u februaru 2023. uputilo Vladi Crne Gore informaciju o potrebi obezbjeđivanja sredstava za nabavku, primjenu i održavanje informacionog sistema AEOI. Vlada Crne Gore nas je zadužila da za realizaciju ovih aktivnosti izvršimo preusmjerenje sredstava u visini od 363 hiljade eura”, naveli su za CIN-CG iz Vladinog resora na čijem je čelu Novica Vuković. 

Ta sredstva su tada stigla do Uprave poreza i carina, međutim, nijesu u toku 2023. iskorišćena za nabavku ovog softvera. Nije pokrenut postupak javne nabavke, niti je sprovedena tenderska procedura. Za to je bio nadležan bivši direktor Uprave prihoda i carina Vladimir Bulajić. 

CIN-CG je pokušao da stupi u kontakt sa njim, ali on, do objavljivanja ovog teksta, nije odgovorio na brojna pitanja.

Uprava prihoda i carina je doživjela više institucionalnih promjena u posljednjih nekoliko godina. Poreska uprava i Uprava carina su 2021. godine odlukom 42. Vlade, u vrijeme kada je ministar finansija bio Milojko Spajić, spojene. Nakon malo manje od tri godine, ove dvije institucije su ponovo razdvojene, odlukom 44. Vlade čiji je premijer Spajić. 

Istovremeno, ova institucija je promijenila i više direktora i vršioca dužnosti (VD). Jedno vrijeme je bila i bez vršioca dužnosti, pa je tim organom koordinirao ministar finasija Vuković. Nedavno je na čelo Poreske uprave (PU)  kao vršilac dužnostiizabran Sava Laketića. Dolazak novog rukovodioca podrazumijeva i novu sistematizaciju.  

U takvim okolnostima, stalnim izmjenama statusa i ljudi na čelu Uprave, postavlja se pitanje koliko je ova institucija mogla efikasno da vrši svoje nadležnosti. 

,,Uspostavljanje sistema za Automatsku razmjenu podataka (aplikativni softver, sistemski softver i hardverska infrastruktura) je vrlo zahtjevan radni izazov”, saopštili su CIN-GG-u iz Ministarstva finansije. Obezbjeđen je, međutim, jasan pravni okvir, kao i prateći administrativni servis, tvrde iz Vukovićevog resora. Da bi se izbijegli potencijalni propusti oko nabavke softvera, pojasnili su, da su donijeli odluku da se raspiše tender za softversko rješenje koje se već koristi u najmanje jednoj državi članici OECD-a, navodi se u odgovorima.

Tender još nije raspisan, a za uspostavljanje inicijalnog informacionog sistema, kada se softver nabavi, procijenjuju u Mnistarstvu finasija, biće potrebno od 30 do 120 dana, a tek nakon toga kreće testiranje.

„...Neophodno je omogućiti adekvatan vremenski interval za testiranje sistema od strane finansijskih institucija prepoznatih kao obveznika izvještavanja (minimum četiri mjeseca) i ovlašćenih službenika Poreske uprave kao vlasnika poslovnih procesa. Nakon prihvatanja rezultata testiranja i utvrđene funkcionalnosti, sistem se pušta u produkcioni rad u dijelu prikupljanja podataka i slanja istih državama sa kojima je neophodno potpisati sporazum o AEOI“, saopštili su iz Ministarstva finasija.

Kada se sve ovo ima u vidi teško je vjerovati da će Crna Gora ubrzo početi sa razmjenom podataka preko ovog sistema na globalnom nivou.

Crna Gora bez softvera ne može da vodi ozbiljnu poresku politiku

,,Uspostavljanje ovakvog sistema razmjene informacija je samo početna priča i tek treba da se formira odsjek koji bi se bavio poreskim malverzacijama. Razmjena informacija sa stranim poreskim organima ne ide samo u korist drugim zemaljama, već je to bitno i za nas, jer je to ključno za ozbiljnu borbu protiv korupcije i kriminala. Bez saradnje sa drugim zemljama mi ne možemo doći do relevantnih podataka”, objasnio je za CIN-CG ekonomista i bivši ministar finansija Aleksandar Damjanović. 

Primjena pomenutog sistema omogućava cijelovitije ispunjavanje obaveza iz pregovaračkog poglavlja 16 koji se odnosi na poresku politiku. Iz Ministarstva finansija dodaju da bi se funkcionisanjem ovog sistema povećali prihodi u budžetu Crne Gore.

Pranje novca je, prema riječima profesora ekonomije Zarije Pejovića, veliki problem u Crnoj Gori, i prije uvećanja broja stranaca koji u njoj sada žive. ,,Ako analiziraju podaci bruto domaćeg proizvoda za, recimo, 2021. godinu, vidjećemo da se ne poklapala suma ukupnih zarada koje su isplaćene u Crnoj Gori, oko nekih milijardu i po, sa ukupnom potrošnjom od oko tri i po milijarde. To je veliki jaz”, kaže Pejović. 

Opisane disproporcije zahtijevaju temeljnu analizu i odgovor da li je i u kojoj mjeri ovako velika potrošnja prouzrokovana nelegalnim tokovima novca, iako je jasno da dio novca dolazi od doznaka iz inostranstva.

Procjene su da oko pola miliona građana Crne Gore živi van njenih granica. U zemlji trenutno ima i oko 95 hiljada stranaca sa privremenim ili stalnim boravkom, ili po osnovu privremene zaštite, pokazuju podaci Ministarstva unutrašnjih poslova (MUP). 

Nedovoljna transparentnost tokova novca obeshrabruje dolazak kredibilnih međunarodnih investitora, a utiče i na nekontrolisani rast sive ekonomije.  

Crna Gora je u decembru prošle godine jedva izbjegla da se nađe na sivoj listi Radne grupe za finansijsku akciju (Financial Action Task Force - FATF). FATF je organizacija koja postavlja standarde u borbi protiv pranja novca i finansiranja terorizma, čiji je sekretarijat sastavni dio OECD-a. 

Nejasno da li je policija u mogućnosti da koristi svoja ovlašćenja 

Dva dana prije sjednice MONEYVAL-a koju čine eksperti Savjeta Evrope za procjenu mjera protiv pranja novca i finansiranja terorizma, Skupština Crne Gore je, po hitnom postupku, usvojila novi Zakon o sprječavanju pranja novca i finansiranja terorizma. Novim zakonom se uređuju mjere za sprečavanje i otkrivanja pranja novca i finansiranja terorizma, kao i poslovi, ovlašćenja i način rada finansijsko obavještajne jedinice (FOJ). FOJ vrši poslove otkrivanja pranja i finansiranja terorizma i to je organ koji funkcioniše pri Ministarstvu unutrašnjih poslova.  

Tako je Crna Gora ispoštovala XXIX preporuku MONEYVALA i FATF-a koja predviđa uspostavljanje FOJ-a kao nacionalnog centra koji prikuplja podatke, radi analize sumnjivih finansijskih računa, vrši procjene rizika od pranja novca i finansiranja terorizma i te informacije prosljeđuje na potrebne adrese.

Prema Međunarodnom monetarnom fondu (MMF), FOJ ima više funkcija od administrativne; preko one sudskog-tužilačkog karaktera, do sprovođenja zakona (low-enforcement). Početkom 90-ih, kada su osnovane prve jedinice ove vrste nije bilo međunarodno prihvaćenog modela za funkcije FOJ-a. Svaka zemlja je to tijelo kreirala prema svojim potrebama. U nekim zemljama, kao kod nas, ta jedinica je bila u okviru Ministarstva unutrašnjih poslova. Dok u drugim zemljama, poput Italije, FOJ je ustrojen kao administrativno tijelo koje ima ulogu posrednika između finansijskih institucija i policije.

U analizi o funkcionisanju FOJ-a, koju je sačinio MMF, navodi se da se finansijske institucije, poput banaka, često suočavaju sa potencijalno problematičnim transakcijama, ali da nemaju mogućnost utvrđivanja dokaza o kriminalnim djelatnostima. Sa druge strane, FOJ može da vrši sve tehničke kontrole i kada utvrdi nepravilnost može da traži direktno od policije i tužilaštva da započnu istragu. 

U novom Zakonu o sprečavanju novca Crne Gore, uređuje se način međunarodne saradnje FOJ-a: ,,U cilju uspostavljanja, ostvarivanja i unapređenja međunarodne saradnje FOJ može da zaključuje sporazume sa ovlašćenim organima drugih država i međunarodnim organizacijama o razmjeni finansijskih informacija”.

Razmjena informacija sa drugim zemljama je zakonski predviđena, ali ne preko automatskog standarda, nego na zahtjev segmenta policije, znači kada postoji sumnja na nezakonite radnje.

,,Najveći broj identifikovanih nedostataka uključuje i odsustvo odredbi koje zahtijevaju od nadležnih organa da brzo razmjenjuju informacije (…) Nejasno je da li je policija u mogućnosti da koristi svoja domaća istražna ovlašćenja za prikupljanje i dobijanje informacija u korist stranih kolega”, piše u posljednjem izvještaju MONEYVALA o Crnoj Gori.

Crna Gora je predmet pažnje MONEYVALA još od početka 2000-tih. Nije samo prošle godine, već je i ranije više puta, rizikovala da se nađe na nepoželjnoj listi FATF-a. U izvještaju za 2023, MONEYVAL, pored konstatacije da u Crnoj Gori postoji visoki rizik od pranja novca, navodi se i da je to “uglavnom povezano sa međunarodnom trgovinom droge, utaja poreza i iznuđivanja”.  

,,Nepostojanjem adekvatnog protoka informacija mi smo defakto bez oružja za bilo koju ozbiljnu poresku politiku”, navodi Damjanović. 

Da bi se sprovele ozbiljne reforme u poreskom sistemu Crne Gore nephodno je da država uspostavi saradnju sa međunarodnim organizacijama kako bi se efikasnije sprovela kontrola finansijskih tokova. Sudeći po tome koliko treba da se nabavi i stavi u funkciju softver za razmjenu poreskih informacija, naša država izgleda ne žuri da institucionalizuje saradnju na globalnom nivou u ovom polju. 

Gotovo sve evropske zemlje prihvataju zaštićenu komunikaciju u procesima pred sudovima

Maja Boričić

Specijalno odjeljenje Višeg suda u Podgorici, koje sudi u postupcima organizovanog kriminala, korupcije i ratnih zločina, je u 2024. godinu ušlo sa 143 predmeta, a u većini njih tužilaštvo kao dokaz prilaže i kriptovanu komunikaciju sa Sky ECC (skaj).

Ni Viši sud, ni Specijalno državno tužilaštvo (SDT) nijesu odgovorili na pitanje Centra za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) koliko tačno ima optužnica koje sadrže tu vrstu dokaza pred Specijalnim odjeljenjem Višeg suda.

Viši sud je, u potvrđenim optužnicama, zaključio da su dokazi sa skaj aplikacije prikupljeni putem međunarodne pravne pomoći, po pisanim naredbama Apelacionog suda u Parizu, u skladu sa pravom Francuske i da se zbog toga radi o valjanim dokazima. Prema Zakonu o međunarodnoj pravnoj pomoći u krivičnim stvarima, nije presudno da li je dokazna radnja sprovedena u Francuskoj po francuskom zakonu, mogla biti naložena i u Crnoj Gori.

Viši sud takođe zauzima stav da presrijetanje te komunikacije ne predstavlja značajno zadiranje u privatnost koje bi moglo biti zloupotrijebljeno, jer je utvrđeno da je skaj aplikacija korišćena za nelegalne aktivnosti. Ističu i da ne postoje razlozi da ti dokazi ne budu prihvatljivi u Crnoj Gori u postupku kontrole optužnice.

Nedavno je u našoj zemlji donijeta prva prvostepena presuda, u kojoj je skaj komunikacija prihvaćena, ali uz druge dokaze.

Stručnjaci koje je kontaktirao CIN-CG navode da će konačne odluke biti donešene na glavnim pretresima, u zavisnosti od toga koliko su optužbe, pored skaja, potkrijepljene i drugim dokazima.

Odgovor na pitanje zakonitosti dokaza pribavljenih putem kriptovanih komunikacija može dati jedino sud, ističe za CIN-CG bivša sutkinja Valentina Pavličić.

Tužilac tvrdio da imaju druge dokaze

Prema praksi Evropskog suda za ljudska prava (ESLJP) veoma je važno da li je osporeni dokaz jedini dokaz na kojem se zasniva konkretna osuda ili je podržan drugim materijalnim dokazima, kaže Pavličić, doskorašnja zastupnica Crne Gore pred sudom u Strazburu.

Još od predmeta Schnek protiv Švajcarske iz 1988. godine sud u Strazburu smatra da korišćenje dokaza pribavljenih povredom prava na privatnost ne čini postupak nepravičnim, pod uslovom da sporni dokaz nije jedini na kome se zasniva osuda.

Iz SDT nijesu odgovorili na pitanja CIN-CG da li se optužbe zasnivaju i na drugim dokazima, te da li su skaj komunikacije dostupne odbrani i u kojoj fazi postupka. Za pravičnost postupka potrebno je i da odbrana ima uvid u dokazni materijal, pa i u komunikaciju putem skaj aplikacije.

Specijalni državni tužilac Miroslav Turković tvrdio je da su sve optužnice koje se temelje na skaj prepisci zasnovane i na drugim dokazima. To je izjavio na skupu Akcije za ljudska prava (HRA) na kojem se govorilo o validnosti skaj komunikcije u sudskim procesima.

Europol je pristupio stotinama miliona poruka, a dio te dokumentacije koji se odnosi na Crnu Goru, poslat je i našim istražnim organima sredinom 2021. Tada je na čelu SDT bio Milivoje Katnić. Njegova "desna ruka" specijalni tužilac Saša Čađenović obustavio je postupak protiv policajaca Ljuba Milovića i Petra Lazovića, iako je u rukama imao skaj prepisku njih dvojice, koja pokazuje njihove veze sa organizovanim kriminalnim grupama, okupljenim oko kavačkog klana. Tužilac Čađenović je, nakon Katnićeve smjene, optužen za saradnju sa kavačkim klanom. Milović je u bjestvu, Lazović je pritvoren, a protiv obojice pokrenut je postupak.

Podizanjem optužnica protiv lica iz vrha policije i pravosuđa, glavni specijalni tužilac Vladimir Novović, prekinuo je raniju praksu ignorisanja ove vrste dokaza.

Komunikacija sa kriptovanih uređaja se ne obavlja preko mobilnih operatera, već putem aplikacija, koje obezbjeđuju šifrovanje poruke. Oni ne sadrže kameru, mikrofon i GPS, poruke se automatski brišu poslije nekog vremena, a postoji i posebno dugme za brisanje sadržaja iz telefona. Posjedovanje uređaja nije bilo zabranjeno, a čak je i nuđena nagrada od četiri miliona dolara onome ko bi uspio da dekodira skaj.

Policije Belgije, Francuske i Holandije su uspjele, u martu 2021. da "hakuju" skaj. Izvršni direktor Sky Global Žan-Fransoa Eap i bivši distributer Sky Global uređaja Tomas Herdman, optuženi su u SAD-u za učestvovanje u kriminalnim radnjama zbog prodaje šifrovanih uređaja.

Odbrani dati mogućnost da osporava dokaze

Advokati odbrane se, između ostalog, protive da komunikacija sa skaj aplikacija bude dokaz u postupcima, tvrdeći da se radi o operativnim podacima, da su pribavljeni masovnim nadzorom i da je nepoznat način njihovog pribavljanja. Neki advokati ističu da su podaci pribavljeni krivičnim djelom, jer su istražni organi druge države "hakovanjem" došli do tih dokaza. Međutim, Francuska dozvoljava te istražne radnje. Odbrana takođe ocjenjuje da je moguće mijenjati te podatke, pa je njihova pouzdanost upitna. Neki advokati su, zbog korišćenja skaj komunikacije u sudskim postupcima, prošle godine protestovali ispred zgrade Višeg suda.

Direktorka HRA Tea Gorjanc Prelević ističe da treba utvrditi autentičnost i pouzdanost takvih dokaza, a za to je ključno da se odbrani omogući da djelotvorno osporava ove dokaze. "Dobro je što državno tužilaštvo autentičnost dokaza pribavljenih iz te aplikacije nastoji da potvrdi i drugim dokazima, jer tako doprinosi provjeri njihove pouzdanosti".

Direktorka HRA dodaje i da treba praviti razliku između zakonitosti i pouzdanosti dokaza: "Ako su dokazi iz Sky ECC aplikacije pribavljeni iz Francuske zakoniti i ne postoji sumnja da je sadržaj ostvarene komunikacije na bilo koji način bio naknadno izmijenjen, to i dalje ne mora da znači da su podaci koje su korisnici aplikacije međusobno razmjenjivali tačni".

Evropski sud za ljudska prava, kaže Pavličić, naglašava da u krivičnom postupku svi dokazi po pravilu moraju biti izvedeni na glavnom pretresu u prisustvu optuženog koji mora imati mogućnost da ih podvrgne kritici.

"Na osnovu predmeta Stojković protiv Belgije i Francuske, 'postoji obaveza da se prigovori odbrane uzmu u obzir, da se razmotre i da se na njih odgovori'. Nacionalni sudovi ta pitanja ne smiju ignorisati", navodi Pavličić.

Ona pojašnjava da, ipak, pravo na otkrivanje dokaza nije apsolutno pravo – u nekim predmetima može biti neophodno da se odbrani uskrati uvid u određene dokaze, kako bi se sačuvala osnovna prava drugog pojedinca ili zaštitio važan javni interes.

"Pristup pojedinim podacima može biti uskraćen ako je nužno - da bi se zaštitio neki važan javni interes, kao recimo zaštita državne bezbjednosti, potreba da se zaštiti svedok koji bi mogao biti ozbiljno ugrožen zbog svjedočenja, ili da se ne otkriju policijske istražne metode", dodaje direktorka HRA.

Sporno je, međutim, može li odbrana djelotvorno osporavati zakonitost, autentičnost i pouzdanost dokaza, ako nema dovoljno podataka o tome kako su dokazi prikupljeni.

Stavovi Evropskog suda za ljudska prava, dodaje Gorjanc Prelević, daju za pravo Francuskoj da ne otkrije detalje operacija u kojima je pribavljena komunikacija sa EncroChat i Sky ECC: "Na sve ovo je ukazao i holandski Vrhovni sud kada je, 13. juna 2023, zauzeo stav da se ova komunikacija može koristiti kao dokaz u krivičnim postupcima".

Dakle, bar što se Evropskog suda za ljudska prava tiče, moguće je da pravo na pravično suđenje ne bude povrijeđeno čak i ako odbrana ne bude u mogućnosti da sazna kako je tehnički sprovedena policijska operacija u kojoj je pribavljena komunikacija sa aplikacije Sky ECC, ističe direktorka HRA.

"Uzgred, to ne zna ni tužilaštvo, i to ne samo u Crnoj Gori, već i u drugim zemljama u kojima su podignute optužnice zasnovane na ovakvim dokazima".

Ako su sud i tužilaštvo učinili sve što su mogli da utvrde relevantne činjenice i nisu odbrani uskratili pristup podacima kojima raspolažu, teško bi se moglo tvrditi da su povrijedili pravo odbrane na "jednakost oružja", zaključuje Gorjanc Prelević.

Prihvaćen skaj, ali ne kao jedini dokaz

U postupku koji se vodi za planiranje likvidacije Marka Ljubiše, zvanog Kan, vijeće sutkinje Višeg suda Vesne Kovačević je odlučilo da optužene osudi za stvaranje kriminalne organizacije, prihvatajući skaj kao jedan od dokaza. Na izricanju presude, sutkinja je potvrdila da su dokazi sa skaj komunikacije dobijeni putem međunarodne pravne pomoći: "Zamolnica SDT-a upućena je nadležnim organima Francuske. Francuski nadležni pravosudni organi su ih dostavili nadležnim organima Crne Gore", navela je Kovačević.

Ona je dodala da je sud dao primat javnom interesu, u odnosu na privatni, s obzirom na to da se radi o jednom od najtežih krivičnih djela u crnogorskom zakonodavstvu.

Ostaje da se vidi kako će sud cijeniti dokaze u nekim od najznačajnijih slučajeva, zasnovanih na skaj komunikacijama, protiv policijskih službenika Petra Lazovića, Ljuba Milovića, Dejana Kneževića,Veselina Veljovića, gradonačelnika Budve Mila Božovića, tužioca Saše Čađenovića, bivše predsjednice Vrhovnog suda Vesne Medenice i njenog sina Miloša Medenice…

Optužnicom protiv bivše predsjednice Vrhovnog suda je pored poruka prikupljenih putem skaj aplikacije, predloženo i saslušanje preko 20 svjedoka i izvođenje drugih dokaza.

U optužnici piše da iz sadržine komunikacije preko SKY ECC aplikacije, telefonskih komunikacija između sudija, iskaza svjedoka, ali i iz sadržine spisa predmeta sudova u Crnoj Gori, proizilazi sumnja da je Vesna Medenica izvršila krivična djela protivzakonitog uticaja i zloupotrebe službenog položaja putem podstrekavanja - da se donesu presude u korist privrednih društava "Fab live" "Cijevna commerce" I "Carine".

Dodaje se da je, u ovom predmetu, komunikacija sa SKY ECC aplikacije izuzeta preko nadležnog pravosudnog organa Francuske, "dostavljena po zamolnicama SDT, od strane Apelacionog suda u Parizu".

Uporedna praksa je bitna

Pred sudom u Strazburu još nema predstavki koje se odnose na korišćenje dokaza u krivičnom postupku prikupljenih putem kriptovane komunikacije.

Pavličić pojašnjava da sud u Strazburu ne odlučuje o tome da li se konkretni dokazi, uključujući one pribavljene nezakonito, smiju upotrijebiti u postupcima pred domaćim sudovima: "Evropski sud se izjašnjava samo o tome da li je postupak u cjelosti, uzimajući u obzir i način na koji su pribavljeni dokazi, bio pravičan".

Direktorka HRA pojašnjava da uporedna praksa drugih zemalja ne obavezuje Crnu Goru (za razliku od stavova Evropskog suda koji je obavezuju), ali može biti relevantna i sudije vjerovatno zanima.

"Pošto se u postupcima širom Evrope zakonitost korišćenja komunikacije preuzete iz aplikacija Sky ECC i EncroChat cijeni i u odnosu na pravo na pravično suđenje i pravo na privatnost, koja obavezuje i Crnu Goru, ne bi bilo iznenađujuće ni nelogično da se domaći sudovi osvrnu na praksu drugih država i vide kako oni tumače Konvenciju za zaštitu ljudskih prava", pojašnjava ona.

U mnogim evropskim državama, donijete su sudske presude u slučajevima gdje su kriptovane komunikacije korišćene kao dokaz. Utvrđeno je da je, preko 90 odsto korisnika Encrochat, aplikacije slične skaju, bilo povezano sa organizovanim kriminalnim grupama.

Sudovi u Njemačkoj, Holandiji, Norveškoj su zaključili da ne treba ocjenjivati zakonitost postupanja istražnih organa druge države, već se držati međunarodnih principa povjerenja i priznavanja. Jedino je u Italiji ovaj princip doveden u pitanje, ali je ta odluka donijeta zato što je tužilaštvo kao dokaz priložilo operativne podatke Europola, a ne dokaze dostavljene od strane suda druge države.

Apelacioni sud u Srbiji je, u julu prošle godine, ukinuo prvostepenu presudu kojom je srpski inspektor Božidar Stolić bio osuđen na kaznu zatvora od dvije godine, zbog optužbi da je zloupotrebom službenog položaja odavao informacije o istrazi koja se vodi protiv pripadnika kriminalne grupe Veljka Belivuka i Marka Miljkovića. Dio dokaza u ovom slučaju odnosio se na skaj komunikaciju. Apelacioni sud je tada naveo da prvostepeni organ nije dovoljno argumentovao obrazloženje u vezi korišćenja skaj aplikacije. Nedavno je, prema pisanju srpskih medija, započeto ponovno suđenje na kome je sud prihvatio predlog odbrane da im dostavi svu kriptovanu komunikaciju optuženih, a ne samo onaj dio koji ih inkriminiše.

Nedovoljno obrazložena odluka sudova u Turskoj

Jedina praksa Evropskog suda za ljudska prava u Strazburu vezano za kriptovane komunikacije su predmeti protiv Turske, potvrdila je CIN-CG Pavličić.

Iz izvještaja Evropskog suda za prošlu godinu se vidi da je u predmetu Yuksel Yalcınkaya protiv Turske utvrđena povreda prava na pravično suđenje. Radi se o višegodišnjoj kazni zatvora za članstvo u terorističkoj organizaciji zasnovanoj na upotrebi aplikacije za šifrovanu razmjenu poruka By lock. Domaći sudovi su utvrdili da je aplikacija dizajnirana za isključivu upotrebu članova terorističke organizacije.

Ono što je bila glavna zamjerka suda u Strazburu je da podaci sa šifrovane aplikacije nijesu dati podnosiocu predstavke.

"Domaći sudovi nijesu naveli razloge za neotkrivanje, niti je odgovoreno podnosiocu predstavke na zahtjev za nezavisno ispitivanje podataka ili njegovu zabrinutost u pogledu njihove pouzdanosti; podnosiocu predstavke nije data prilika da se upozna sa dešifrovanim ByLock materijalom, što bi predstavljalo važan korak u očuvanju prava odbrane", piše u izvještaju suda u Strazburu.

Takođe, sud nije dovoljno obrazložio tvrdnje da aplikaciju nije mogao koristiti niko ko nije član terorističke organizacije.

Pavličić ističe da je u još jednom predmetu protiv Turske, a koji se odnosi na korišćenje iste aplikacije, Evropski sud odlučio da sama činjenica postojanja instalirane aplikacije ByLock nije dovoljna za osnovanu sumnju određivanja pritvora, već moraju postojati još neki drugi dokazi da bi se uopšte radilo o osnovanoj sumnji.

U zemlji postoji više od 300 nekontrolisanih deponija, a većina opština ne reciklira i ne odvaja otpad i, što je zabrinjavajuće, bilo je bolje prije deceniju. Godišnje se gube milioni eura, a priroda zagađuje

Andrea Perišić

Već dvije godine svaku plastičnu i staklenu bocu čuvam kako bih ih negdje ostavila i bila sigurna da će biti reciklirane, kaže za Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) sagovornica iz Podgorice. Ona je među rijetkima koji u domaćinstvu razdvajaju otpad.

U Crnoj Gori ima svega 13 reciklažnih dvorišta. I to u Podgorici, Herceg Novom i Kotoru. Tokom 2019. godine u glavnom gradu je postavljen i jedan mobilni reciklažni kontejner. Nedavno su postavljeni i reciklomati.

U takvom dvorištu, u podgoričkom naselju Zabjelo, nalazi se više kontejnera, za različite vrste otpada: elektronski i električni, papir i karton, staklo, gume, aluminijumske limenke, PET ambalaže, plastiku, bijelu tehniku, metalni krupni otpad, fluorescentne cijevi, akumulatore i baterije, eko otpad, otpadno ulje... Gotovo sve se može reciklirati, osim tekstila.

Malo ljudi, međutim, donosi otpad na ova dvorišta. Kontejneri su uglavnom poluprazni, a u nekim nema gotovo ništa, kao u jednom za elektronski otpad, u kojem se nalazi svega par stvari.

Ljudi uglavnom ne znaju za ova dvorišta, a i reciklaža se slabo promoviše. Problem je i to što su ovi centri u Podgorici na lokacijama koje nijesu “naruku” najvećem broju stanovnika.

“Kako se ova dvorišta koriste na dobrovoljnoj bazi, ostaju rezervisana samo za ekološki osviješćene građane. Odvajanje otpada treba da bude obavezno i da se vrši od vrata do vrata, odnosno na mjestu nastanka otpada, čineći sistem lakšim i pogodnijim za korišćenje, što je osnov za uspjeh i dobre rezultate. Tek tada možemo očekivati veće stope odvojenog sakupljanja i reciklaže”, kažu za CIN-CG iz NVO Zero Waste Montenegro.

Potrebno je, smatraju iz ove NVO, nakon što se stvore uslovi za selekciju otpada, raditi na edukaciji i podizanju svijesti o važnosti reciklaže i pravilnom postupanju sa otpadom.

O nerazvijenoj svijesti o važnosti reciklaže najbolje govori činjenica da je stanje u ovoj oblasti gore nego deceniju ranije, kada su počeli pregovori sa Evropskom unijom (EU), u kojima je upravljanje otpadom jedna od važnih tema.

“Ovo je četvrta godina otkako ne postoji Državni plan upravljanja otpadom, pa samim tim ni lokalni planovi. Tako se otpadom u Crnoj Gori, u određenom smislu, stihijski upravlja”, kaže za CIN-CG Ivana Vojinović, direktorica Centra za klimatske promjene, prirodne resurse i energiju (CKPPRE) na Univerzitetu Donja Gorica (UDG).

Prema njenim riječima, nijesu urađeni ni planovi prevencije otpada na lokalnom nivou, a to je zahtjev evropskog zakonodavstva i prvi važan korak ka izgradnji kulture reciklaže.

Zemlja godišnje gubi desetine miliona, ako ne i više, a priroda se zagađuje, jer se ne reciklira i ne vrši selekcija otpada.

Zbog pristupnih pregovora i obaveza prema EU, Crna Gora bi do 2030. trebalo da reciklira najmanje 50 odsto komunalnog otpada. Ali, u 2022. naša je zemlja reciklirala manje od pola odsto. To se vidi iz Izvještaja Uprave za statistiku (Monstat) o stvorenom i obrađenom otpadu koji je objavljen krajem prošle godine. U 2022. proizvedeno je oko 336 hiljada tona komunalnog otpada, a reciklirano malo više od hiljadu tona.

Ovi podaci Monstata pokazuju da je u 2022. proizvedeno milion i 412 hiljada tona otpada, od čega je oko 20 odsto bio opasni otpad. Osim toga, stanovnik Crne Gore godišnje proizvede 544 tone otpada, a dnevno oko kilogram i po.

Iz podgoričkog preduzeća “Deponija” koje upravlja reciklažnim centrom, CIN-CG-u je rečeno da je u 2023. reciklirano 560 tona komunalnog otpada, a selektuje se karton, papir, željezo, aluminijske limenke, plastične kese, PET ambalaža i miješana plastika.

Umjesto da napredujemo - nazadujemo

Dakle, pošto je u 2022. reciklirala manje od pola odsto, Crna Gora umjesto da napreduje, nazaduje kako odmiče proces pregovora. U 2021. reciklirano je oko dva odsto, slično kao 2020. i 2019. Zanimljivo je da je zemlja više reciklirala 2013, kada su tek počeli pregovori sa EU, nego posljednjih godina.

U Strategiji za upravljanje otpadom u Crnoj Gori do 2030. godine (Strategija) struktura otpada jedino se navodi za 2013. Te je godine proizvedeno oko 244 hiljade tona komunalnog otpada, od čega oko 32 hiljade tona papira, 29 hiljada tona plastike, 20 hiljada tona stakla, 13 hiljada tona PET ambalaža...

Prema aktuelnom cjenovniku podgoričkog preduzeća “Deponija”, cijene otkupa starog novinskog i kancelarijskog papira su 20, 25 ili 60 eura po toni (u zavisnosti od klase i vrste), plastike 25, 30 ili 50 eura, a PET ambalaža od 80 pa do 250 eura. Kada bi se ovi materijali i reciklirali, uštedjeli bismo milione eura, koji sada završe na nekim (il)legalnim deponijama. Po najnižim cijenama, samo na reciklažu papira dobili bismo oko 650 hiljada eura, na plastiku 725 hiljada eura, a na PET ambalažu preko milion eura.

U Izvještaju o sprovođenju Državnog plana upravljanja otpadom za 2013. godinu navodilo se da su u većini opština postavljeni kontejneri za primarno selektovanje komunalnog otpada (papir, karton, metal, plastika, staklo), ali da se sakupljanje selektovanih frakcija ipak ne vrši odvojeno, već se kontejneri sa selektovanim i mješovitim otpadom prazne istovremeno, pa i selektovani dio nakon toga završava na nekoj od mješovitih deponija.

CIN-CG se obratio svim opštinama u Crnoj Gori, i došao do podataka da većina ne sprovodi odvojeno sakupljanje otpada, čak ni kada se donesu odluke o tome od strane lokalnih vlasti.

“Nijesmo mogli pristupiti sprovođenju odluke zbog kadrovskih i tehničkih ograničenja”, navode za CIN-CG iz “Komunalnih djelatnosti” u Šavniku.

Slično kažu i iz drugih opština.

“Na Žabljaku se ne vrši recikliranje otpada, niti je to ikada rađeno, iako posjedujemo postrojenje koje ni u periodu dok je još funkcionisalo nije obavljalo reciklažu, već samo sortiranje otpada”, kažu za CIN-CG iz Službe predsjednika Opštine Žabljak.

Cetinje nema postrojenje za recikliranje i selekciju miješanog komunalnog otpada, niti je njegova izgradnja predviđena planskom dokumentacijom.

“Miješani komunalni otpad, koji DOO ‘Komunalno’ Cetinje sakuplja, sa teritorije opštine se svakodnevno odvozi na regionalnu sanitarnu deponiju ‘Livade’ u Podgorici gdje se, u posebnom postrojenju, vrši njegova selekcija”, navode za CIN-CG iz kabineta gradonačelnika Prijestonice Cetinje.

Ni u Andrijevici ne postoji reciklažni centar, nema ni novca za njegovu izgradnju, potvrdili su iz ove opštine.

U Plavu se od 2021. recikliraju papir, pvc otpad, karton i staklo, pomoću namjenskih presa, navode iz plavske opštine.

U Herceg Novom se odluka o odvojenom odlaganju otpada samo djelimično poštuje, što je rezultat niske svijesti sugrađana, ističu iz ove lokalne samouprave. Konstatuju i da je među velikim problemima u reciklaži nepoštovanje Zakona o upravljanju otpadom.

Inače, predlog ovog zakona je usvojen u Skupštini Crne Gore krajem prošle godine, a njime se tretira, između ostalog, i pitanje otpada od plastičnih proizvoda za jednokratnu upotrebu i otpadnog ribolovnog alata koji sadrži plastiku.

Građani Podgorice u kontejner za suvu frakciju odlažu miješani komunalni otpad

I iz podgoričke “Čistoće” za CIN-CG su takođe potvrdili da odvojeno prikupljanje otpada daje minimalne rezultate. Ovaj koncept je, kako objašnjavaju, planiran prvo kroz postavljanje tri kante (za papir, plastiku i metal), zatim dvije kante (suva i mokra frakcija komunalnog otpada), ali je izostao potreban nivo selektovanog odvajanja otpada na mjestu nastanka, odnosno u domaćinstvu, zbog čega se u kantama dominantno nalazi miješani komunalni otpad.

Sredinom januara ove godine iz ovog preduzeća su sproveli praćenje istovara kamiona koji vrši pražnjenje posuda za suvu frakciju, kako bi se utvrdio sadržaj sakupljenog otpada. Analizom je potvrđeno da građani kontejner za suvu frakciju komunalnog otpada, i pored vidno istaknutih naljepnica i brojnih apela upućenih putem medija, ne koriste na adekvatan način, već u isti odlažu miješani komunalni otpad.

“To je potvrda da građani ne prihvataju ovaj koncept odlaganja otpada. Imajući u vidu da se navike teško mijenjaju, mislimo da bi primjena kaznene politike bila najbrži način da se suzbije nepoštovanje pravila upravljanja otpadom”, navode iz ovog preduzeća.

Iz kabineta gradonačelnika Cetinja objašnjavaju da nema adekvatne, stimulativne cjenovne politike i da bi privredna društva koja pružaju uslugu sakupljanja komunalnog otpada mogla da omoguće popuste za domaćinstva koja bi bila spremna da odvojeno sakupljaju one vrste komunalnog otpada koje nastaju u domaćinstvu, a koje se mogu reciklirati.

Crna Gora nema deponiju za opasni otpad, niti je planira

“Barsko preduzeće za sanitarnu i ekološku zaštitu ‘Hemosan’, koje jedino ima dozvolu da pravilno uklanjaju opasni otpad, tražilo mi je oko 100 eura, plus PDV, za uslugu transporta od Podgorice do Bara i skladištenja dva manja pakovanja pesticida, kojih sam htjela da se riješim”, kaže za CIN-CG jedna Podgoričanka, koja je radila istraživanje o pesticidima.

Ona je na kraju, iako se radilo o opasnom otpadu, bila prinuđena da pesticide baci u kontejner.

Nijesu rijetki prizori da nesavjesni građani otpad ostavljaju i van kontejnera. Među tim otpadom, nađe se i onaj opasni.

Crna Gora nema deponiju za opasni otpad, a njeno otvaranje nije predviđeno postojećim Državnim planom upravljanja otpadom za period od 2015. do 2020. (Državni plan), kao ni nacrtom tog dokumenta za period od 2023. do 2028. godine.

U podgoričkom naselju Konik, na Ćemovskom polju i iza deponije godinama neodgovorni pojedinci pale gume zarad žice koju kasnije prodaju, a nerijetko se dešavalo da se ti požari šire. Pri sagorijevanju guma dolazi do ispuštanja dioksina - veoma toksičnog zagađivača koji, prema Svjetskoj zdravstvenoj organizaciji (SZO), može izazvati reproduktivne i razvojne probleme, oštetiti imuni sistem, ometati hormone i izazvati teške bolesti, poput raka.

Država decenijama nije našla način da se adekvatno izbori sa ovim problemom.

Nesavjesno se odlaže medicinski otpad, razne vrste baterija i akumulatora...

U Crnoj Gori se planira i otvaranje rudnika Brskovo, kod Mojkovca, ali se o posljedicama otpada koji bi tu nastao, a ukoliko bi se nesavjesno odlagao, očigledno ne razmišlja. Tako bi otpad iz rudnika, koji bi sadržao živu i neke druge teške metale kao što su kadmijum i arsen, mogao dodatno da ugrozi prirodu i zdravlje stanovnika Crne Gore.

Jedino Kotor priprema za reciklažu papir, plastiku, staklo i metal

Iz ostalih opština CIN-CG do objavljivanja ovog teksta nije uspio da dobije odgovore na brojna pitanja. Ipak, u Izvještaju o sprovođenju Državnog plana upravljanja otpadom u Crnoj Gori za 2022. godinu, koji je objavljen krajem prošle godine, navodi se da se ni u Bijelom Polju, Danilovgradu, Gusinju, Pljevljima, Ulcinju, Tuzima, Rožajama, Petnjici, Beranama, Budvi i Baru ne vrši odvojeno odlaganje otpada.

Nešto je bolja situacija u Herceg Novom, Kolašinu, Kotoru i Tivtu, gdje se odvojeno sakupljaju kabasti i zeleni otpad i koristi kompostana, gdje se značajne količine zelenog otpada obrađuju. Kompostana je predviđena za četiri opštine - Kotor, Herceg Novi, Budvu i Tivat, ali njeni kapaciteti nijesu dovoljni tako da se tretira samo otpad iz opštine Kotor.

Ovi podaci pokazuju da opštine Andrijevica, Berane, Bijelo Polje, Žabljak, Danilovgrad, Nikšić, Gusinje, Pljevlja, Plužine, Cetinje, Rožaje, Ulcinj, Šavnik, Petnjica i Tuzi nijesu ništa od otpada odvojile za reciklažu.

Ostale opštine obuhvaćene izvještajem, Bar, Mojkovac, Budva, Podgorica, Kolašin, Tivat i Herceg Novi odvojile su makar nešto od papira, stakla, plastike i metala za reciklažu, dok je jedino Kotor pripremio za ponovnu upotrebu sve od ovih materijala - oko hiljadu tona otpada.

“Problem reciklaže je zaista sistemski, jer mnoge lokalne samouprave ne uspijevaju da se izbore sa otpadom koji stvaraju, a na državnom nivou ne postoje konkretne instrukcije ko je zadužen za šta u kompleksnom sistemu prikupljanja, sortiranja i recikliranja korisnog otpada. Nema ni mnogo podsticaja da se situacija mijenja, jer trenutno reciklaža nije konkurentna u poređenju sa odlaganjem otpada”, kaže još Ivana Vojinović.

Da bi sistem reciklaže počeo da funkcioniše, objašnjava ona, rad inspekcijskih organa mora da bude unaprijeđen.

“Crna Gora će morati da poboljša svoju stopu reciklaže koja je trenutno jedna od najnižih na kontinentu. Usvajanje evropskih standarda značiće izmijenjenu sliku u našim ličnim prostorima, a to je više kanti u domaćinstvima, planiranje bacanja otpada i nabavka posebnih kanti i kesa, što je kultura koja je, za razliku od Crne Gore, dugo prisutna u mnogim zemljama”, navodi Vojinović.

CIN-CG se obratio komunalnoj policiji opština sa pitanjem koliko je u periodu od 2018. do kraja prošle godine napisano kazni zbog nepropisnog odlaganja otpada. Dobili smo odgovore samo iz Opštine Pljevlja, Opštine Budva i Opštine Kotor.

U Pljevljima su izrečene svega tri novčane kazne zbog ovog prekršaja, od 30 do hiljadu eura, a sve kazne su izrečene fizičkim licima.

“…U dosta slučajeva nije bilo moguće identifikovati počinioca”, kažu iz pljevaljske Komunalne policije.

U Budvi su izrečena 354 prekršajna naloga, u vrijednosti od 65.470 eura za nepropisno odlaganje otpada, uglavnom pored kontejnerskih stanica i lokalnih i magistralnih puteva.

“Opština Budva ne posjeduje lokaciju za deponovanje otpada već pet godina, a što je bila dužna da donese planskim dokumentima. To otežava rad”, kažu predstavnici budvanske Komunalne policije.

Oni ističu da se nelegalno deponovanje obično vrši tokom večernjih sati, kada je manje komunalnih inspektora na terenu i to najčešće na Jazu, Topliškom putu, Markovićima, Stanišićima, Reževicima, Bečićima, Paštrovskoj gori i Buljarici.

U Kotoru je sankcionisano 15 fizičkih lica u iznosu od 7 500 eura, kao i 16 pravnih lica u iznosu od 22 hiljade eura, kazali su CIN-CG-u iz kotorske Službe za inspekcijske poslove.

Nikšić bez plana upravljanja otpadom i pored ogromnog problema sa zagađenjem

U Nikšiću se ne vrši odvojeno sakupljanje komunalnog otpada i reciklaža, a to je jedina opština u Crnoj Gori koja godinama nema plan upravljanja komunalnim i neopasnim građevinskim otpadom.

Očito ne znaju prioritete, kaže aktivistkinja Ivana Čogurić.

“Rijeka Gračanica je pretvorena u deponiju cijelim tokom. Umjesto da saniraju ovu ranu grada, ulažu u rekonstrukciju mostova na toj rijeci koji su, prema riječima stručnjaka, u izuzetno dobrom stanju”, ističe Čogurić, iz pokreta “Ecopatriotizam”.

Potrebno je, smatra ona, shvatiti da je otpad resurs i omogućiti građanima reciklažu i van domaćinstva, postavljanjem reciklomata po ulicama.

“Tako bi od limenke na licu mjesta mogli dobiti novac”.

U Podgorici su nedavno postavljeni reciklomati na pet lokacija, gdje građani ubacivanjem plastičnih boca (PET ili limenke) zauzvrat dobiju određenu količinu hrane za bezdomne pse. Slični reciklomati postoje još u Kotoru, gdje ubacivanjem dvije plastične flaše građani “kupuju” hranu za ulične mačke, simbol grada.

Iz Sekretarijata za komunalne poslove i saobraćaj Opštine Nikšić za CIN-CG kažu da su pripremili Nacrt lokalnog plana upravljanja komunalnim i neopasnim građevinskim otpadom. Navode i da je u toku izrada tehničke dokumentacije za izgradnju reciklažnog dvorišta, kao i Nacrta Odluke o načinu odvojenog sakupljanja i sakupljanja komunalnog otpada na teritoriji Nikšića.

U Evropi recikliraju i više od 50 odsto komunalnog otpada

U Crnoj Gorije je u 2020. evidentirano preko 300 divljih deponija. To pokazuju podaci iz Nacrta Državnog plana upravljanja otpadom za period od 2023. do 2028. godine.

Najviše nekontrolisanih odlagališta ima na teritoriji Bijelog Polja - 106.

Iz Evropske komisije (EK) godinama stižu upozorenja da su u oblasti upravljanja otpadom napravljeni slabi pomaci, a da je naše nacionalno zakonodavstvo djelimično usklađeno sa EU.

Gotovo sve zemlje u Evropi, prema podacima Evropske agencije za zaštitu životne sredine (EEA), osim Švedske, značajno su od 2004. povećale stope reciklaže komunalnog otpada. Neke države, kao što su Njemačka, Austrija, Slovenija, Holandija, Danska, Belgija, Luksemburg, Švajcarska i Italija, recikliraju i do 50 odsto te vrste otpada, a neke od njih i više.

Finska i Švedska recikliraju oko 40 odsto ovog otpada, a Poljska i preko.

Ima i zemalja koje slabije napreduju, kao što su Kipar, Malta, Turska i Rumunija koje recikliraju manje od 20 odsto otpada.

Hrvatska reciklira oko 30 odsto otpada, Bosna i Hercegovina, prema podacima Agencije za statistiku te države, oko 20 odsto, a stopa reciklaže u Srbiji je oko 15 odsto. Znači svi više nego Crna Gora.