Bosanci kose, Crnogorci vodu nose

Nema napretka u pregovorima između Crne Gore i Bosne i Hercegovine o korišćenju energetskog potencijala Bilećkog jezera

Boris Mrkela

Od 1968. godine do danas, Crna Gora nije imala koristi od električne energije koja se dobija korišćenjem voda Bilećkog jezera, ni toliko da u Nikšiću gori jedna sijalica. 
Na milionima kubnih metara voda, koje se sa obronaka ove opštine slivaju u jednu od najvećih hidroakumulacija u regionu, profitiraju isključivo Bosna i Hercegovina i Hrvatska.

Oko 40 odsto vodotoka dolazi iz Crne Gore, a oko petina površine jezera je na njenoj teritoriji. 
Studija energetike, u okviru Prostornog plana Crne Gore do 2020, predvidjela je da bi godišnje čak 488 gigavat sati trebalo da pripadne Crnoj Gori. O kojoj se količini struje radi najbolje govori podatak da je to četvrtina ukupne godišnje proizvodnje crnogorskih hidroelektrana Piva i Perućica.

Od osamostaljenja 2006. godine bilo je više pokušaja crnogorskih vlasti da valorizuje svoj udio u Bilećkom jezeru, ali sve je ostajalo na nivou radnih grupa, zapisnika sa sastanaka i izjava za štampu.

Crna Gora do danas nije pokrenula inicijativu za osnivanje komisije sa Bosnom i Hercegovinom i Hrvatskom, koja bi između ostalog, riješila pitanje pravične raspodjele hidropotencijala Bilećkog jezera.

Stiče se dojam kao da Podgorica ne zna sa kim bi pregovarala u Sarajevu. Tome ne doprinose ni izjave Ministra spoljne trgovine i ekonomskih odnosa BiH, Staše Košarca, koji smatra da je sektor energetike u primarnoj ustavnoj nadležosti Republike Srpske (RS) i Federacije Bosne i Hercegovine (FBiH).

Sa druge strane, Elektroprivreda Republike Srpske koja je većinski vlasnik “Hidroelektrana na Trebišnjici (HET)”, najvećeg preduzeća u ovom sistemu, godinama odbija da prizna Crnoj Gori pravo bilo na vodu, bilo na struju.

Zato je došla kao iznenađenje prošlogodišnja izjava ministra energetike Republike Srpske, Petra Đokića, da je RS spremna na dogovor sa Crnom Gorom oko hidroakumulacije Bilećkog jezera. U sjeni ove najave, međutim, bili su planovi o novim hidro i drugim energetskim ulaganjima elektroprivreda ovih zemalja, kao i o unapređenju dalekovodne mreže.

Sastanci delegacije Crne Gore i RS, koje je predvodio tadašnji ministar energetike Saša Mujović, završili su samo dogovorom da će HET početi isplaćivati opštini Nikšić naknadu za potopljeno zemljište. Ni ovaj sporazum nije zaživio, a obećana sredstva koja su trebala biti uplaćena početkom ove godine, jedva da su bakšiš u odnosu na ono što Crna Gora potražuje kao odštetu za neiskorišteni hidropotencijal. 

Ako smo braća, nisu nam kese sestre

Nakon što je u martu prošle godine ministrica energetike Republike Srbije pozvala na trilateralni sastanak u Beogradu ministre energetike Crne Gore i Republike Srpske, kao rezultat ovih razgovora najavljeni su planovi za izgradnju novih hidroelektrana, vjetroparkova i solara, kao i novih dalekovoda, koji su potrebni da bi obnovljiva energija imala primarno mjesto u elektroenergetskom sistemu.
 
Po povratku u Podgoricu, ministar energetike Crne Gore Saša Mujović obratio se kolegama iz Republike Srpske sa pozivom da se krene u realizaciju dogovorenog.

"Pitanje Bilećkog jezera je test našeg zajedničkog kapaciteta i sposobnosti da sarađujemo, da sporna pitanja rješavamo dogovorom, uz puno uvažavanje i razumijevanje,” objavio je tada Mujović. Nekoliko mjeseci kasnije Mujović i ministar energetike RS Petar Đokić sastali su se u Trebinju. Dogovor koji su najavili teško da je mogao proći test o kojem je Mujovoć ranije govorio. 

“Vraćamo se na ono što je bilo do 1994. godine kada je uredno plaćana naknada za potopljeno zemljište opštini Nikšić“, izjavio je Mujović u maju 2024. Dodao je da je ovo pitanje riješio sa “onim koji su za to zaduženi - preduzećem Hidroelektrane na Trebišnjici”.  

Međutim, čak ni ove naknade, a da se ne govori o raspodjeli hidropotencijala ne mogu se rješavati u Trebinju već u Sarajevu. 

Ovo se jasno vidi iz godišnjih izvještaja HET-a u kojima se bilježi da “potencijalne obaveze” za zauzeto zemljište opštine Nikšić, Crna Gora, trebaju biti predmet dogovora između dvije države jer je njihovo ispunjenje spriječeno raspadom bivše SFRJ. 

Predsjednik Skupštine opštine Nikšić, Marko Kovačević, takođe je potvrdio na sastanku sa Mujovićem da će HET opštini Nikišić, od prvog januara 2025. godine, početi isplaćivati oko 600 hiljada eura godišnje. 

Ova informacija nije se našla pred odbornicima Skupštini opštine Nikšić, tvrde predstavnici opozicije.
„Mi nismo imali uvid ni u kakav zvaničan dokument,“ kaže Boris Muratović, iz Demokratske partije socijalista. „To je bila zabava za mase, ni centa nije došlo opštini Nikšić“. 

U martu ove godine Vijesti su prenijele saopštenje nikšićke administracije u kojem se navodi da joj “finansijska sredstva za korišćenje voda Bilećkog jezera” nisu uplaćena zbog neusklađenosti propisa između Crne Gore i Bosne i Hercegovine.” Moguće je da se radi o omašci jer se na sastanku u Trebinju razgovaralo o naknadama za potopljeno zemljište, ali ovakva izjava je još više doprinijela opštoj konfuziji.

O tome šta je ostavio novom ministarstvu energetike u amanet, Mujović danas ne želi da razgovara sa novinarima navodeći da je “od decembra potpuno van energetike.” Bivši ministar postao je gradonačelnik Podgorice. Ni Kovačević, koji je u aprilu ove godine ponovo izabran za predsjednika opštine Nikšić, nije bio raspoložen na razgovor sa novinarima. 
Nikšić i Trebinje su gradovi pobratimi od 2023. godine i kada je energetika u pitanju tijesno sarađuju jer se prvom gradu nalazi sjedište Elektroprivrede Crne Gore (EPCG), a u drugom Elektroprivrede Republike Srpske “EPRS”. Međutim, kada je u pitanju pravična raspodjela hidropotencijala Bilećkog jezera, naši sagovornici koji su u prošlosti zastupali crnogorske interese, sličnog su mišljenja: „Ako smo braća, nisu nam kese sestre“.

Pregovori umjesto arbitraže

Iako su i Bosna i Hercegovina i Hrvatska potpisnice „Konvencije o vodama“, vlasti Crne Gore se do sada po pitanju Bilećkog jezera nisu obraćale za pomoć Odboru za implementaciju, navodi se iz sjedišta ove međunarodne institucije u Ženevi. 
Konvencija o vodama je važan međunarodni pravni instrument kojim se osigurava okvir za pregovaranje o štetnim prekograničnim uticajima kao i za razumno i pravično korištenje prekograničnih voda. 
“Nedostatak zajedničke komisije između tri pribrežne zemlje, Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Crne Gore, predstavlja ozbiljan institucijski nedostatak”, smatra profesor Simon Okoth sa Virdžinijskog komonvelt univerziteta koji se bavi međunarodnim vodnim pravom. 

“Ako Crna Gora smatra da ima istorijska prava na nadoknadu, onda je potrebno uspostaviti bilateralnu ili međudržavnu komisiju koja bi utvrdila osnovanost takvih zahtjeva i procjenila koji je oblik ekonomske nadoknade opravdan.” 
U slučaju da druge strane ne sarađuju Crna Gora se može odlučiti za arbitražu pred Međunarodnim sudom pravde. Međutim, profesorka međunarodnog prava na Edinburškom univerzitetu, Ana Maria Daza Vargas kaže da su sudovi i tribunali vrlo oprezni prilikom formulisanja svojih odluka. 

„Ako stranke ne znaju na koju količinu vode imaju pravo, jer se nisu u startu usaglasile, onda mi izgleda teško za utvrditi da jedna strana ne koristi razumno i pravedno vodu ili da to izaziva značajnu štetu Crnoj Gori“, objašnjava Daza Vargas. 

Sa druge strane, Crna Gora kao uzvodna susjedna zemlja ne može jednostrano i bez konsultacija sa Bosnom i Hercegovinom, preusmjeriti na svoju teritoriju vode koje pune Bilećko jezero.

Ovu činjenicu su istakli i priređivači “Izvještaja o strateškoj procjeni uticaja na životnu sredinu za izmjene i dopune prostorno-urbanističkog plana Opštine Nikšić” objavljenom 2023. godine. Govoreći o mogućem rješenju problema vodosnabdijevanja graničnog pojasa opštine Nikšić kroz vodovod sa zahvatom voda iz Bilećkog jezera navodi se da “konkretni način, količine, režim i druge uslove zahvatanja voda treba definisati…uz postizanje potrebnih saglasnosti sa susjednom državom.”

Vodosnabdijevanje Boke Kotorske - kompromis ili zavlačenje

Na sastanku dvije delegacije krajem maja 2024. godine razgovaralo se i o korišćenju hidropotencijala Bilećkog jezera za snabdijevanje pijaćom vodom Herceg Novog i Boke.
„To je za nas jako važno i moram da istaknem da smo naišli na široko ispruženu ruku kolega iz Republike Srpske, koji su spremni da podrže našu ideju i da i taj gorući problem za Crnu Goru riješimo na najbolji mogući način“, rekao je Mujović.
Herceg Novi već decenijama oko 70 posto svojih potreba za vodom zadovoljava iz Bilećkog jezera, ali preko Hrvatske, cjevovodom iz hidroelektrane Dubrovnik. Ostatak potreba podmiruje iz lokalnih izvorišta kao i Skadarskog jezera kojim upravlja „Regionalni vodovod“, javno preduzeće sa sjedištem u Budvi.
Prije nekoliko godina, hercegnovsko preduzeće „Vodovod i kanalizacija“ izradilo je koncept novog cjevovoda od Trebinja za koji tvrdi da bi zadovoljilo sve potrebe opština u Boka Kotorskoj.

Ali stručna javnost i civilno društvo smatraju da se ne radi o dobrom rješenju. 
Za NVO Ekološko društvo Boke Kotorske iz Herceg Novog, ovo rješenje je finansijski skupo i tehnički komplikovano jer bi zahtijevalo značajne troškove struje da bi se ispumpala voda na okolna brda. 
Ni uprava „Regionalnog vodovoda“ nije zainteresovana za ovaj projekat jer bi njegova realizacija dovela u pitanje budućnost tog preduzeća. U svojim saopštenjima ovo budvansko preduzeće navodi da se oslanjanjem na vodosnabdijevanje preko Trebinja „cijelo područje Boke Kotorske i Herceg Novog izlaže bezbjedonosnom, zdravstvenom i cijenovnom riziku“. 

Klimatske promjene sve više utiču na poslovanje hidroenergetskog sistema Trebišnjice. U zadnjih osam godina hidroelektrane koje se naslanjaju na Bilećko jezero su pretrpjele gubitke zbog dvije nezapamćene suše. U oba slučaja su iz jezera, ponovo izronile kuće potopljenih bilećkih sela čije se stanovništvo raselilo nakon izgradnje brane Grnčarevo. 

Ove godine, kada je Elektroprivreda Crne Gore pod velikim pritiskom da uveze dodatne količine električne energije zbog ekološke rekonstrukcije termoelektrane Pljevlja, rješavanje pitanja pravične raspodjele hidropotencijala Bilećkog jezera, možda je aktuelnije nego ikada. U protivnom, najveću cijenu će platiti obični građani, kao što je bio i slučaj kada je izgradnja brane Grnčarevo, raselila mještane i prekinula milenijsko bitisanje na prostoru na kojem se nalazi jezero.