BOTUN I PROSTROJENJE ZA PREČIŠĆAVANJE OTPADNIH VODA: Mutne vode i istine

Glavni grad se suočava sa prijetnjom odštete od preko 100 miliona eura ukoliko uskoro ne počne sa izgradnjom kolektora, čemu se protive mještani Botuna. Stručnjaci upozoravaju da je država propustila priliku da se odluči za savremenija i isplativija rješenja koja bi omogućila preradu otpadnih voda i mulja u koristan resurs i što je najvažnije izbjegla rizik od dodatnog zagađenja

Tijana Lekić/Predrag Nikolić

Predstavnici Evropske unije (EU) i Njemačke razvojne banke (KfW) upozorili su lokalnu i državnu vlast prije nekoliko dana, na sastanku 5. juna,  o rizicima ako se što prije ne počne sa realizacijom projekta kolektora u Botunu.

Nova podgorička vlast se suočila sa prijetnjom da plati preko 100 miliona odštete ako ne realizuje projekat novog kolektora.  A u realizaciju je ušla  bez provjere da li je u poslu koji je zvanično počeo 2017. bilo korupcije, kao i sa protivljenjenjem mještana Botuna da neće ovo postrojenje na svojoj teritoriji

Gradonačelnik Podgorice Saša Mujović za Centar za istražvačko novinarstvo (CIN-CG) kaže da je na pomenutom sastanku predložio izmjenu lokacije i detaljno objasnio da je novopredložena pozicija kolektora u okviru fabrike Kombinata aluminijuma (KAP), te kao takva pogodna za montažu već nabavljanje opreme.

,,Po njima izmjena lokacije traži novo vrijeme i dodatna ispitivanja. Sastanku je prisustvovao i ministar finansija Novica Vuković koji će sačiniti izvještaj i o svim detaljima izvijestiti Vladu. Prema Vukoviću, izmjena lokacije nas vodi u situaciju da naš put pristupa EU bude blokiran, tj. da ne možemo zatvoriti Poglavlje 27 u definisanom vremenu. Očekujemo stav Vlade'', kazao Mujović za CIN-CG.

Vodovod Podgorica je zadužen za tehničku realizaciju ovog projekta, čija je procjenjena vrijednost, kako su nam kazali iz ovog preduzeća, 75 miliona eura. Aleksandar Nišavić, izvršni direktor Vodovoda Podgorica za CIN-CG kaže da se u  skladu sa predviđenom dinamikom ugovora o izvođenju radova sprovodi i nabavka i testiranje procesnih i tehnoloških elemenata sistema u proizvodnim pogonima proizvođača od strane naručioca, nadzora i izvođača radova. ,,U prethodnom periodu isporučena je i fakturisana oprema u iznosu od 6,5 milona od strane izvođača. Predmetna oprema sistema za prečišćavanje će do prijave građenja biti privremeno uskladištena na lokaciji Zetatrans, Ćemovsko polje u Podgorici''.

Dakle, za postrojenje oko čijeg se postavljanja spore i neizvjesno je da li će biti poistavljeno u Botunu, samo za opremu već je potrošena ova suma od šest i po miliona eura. Tu su još i drugi milionski izdaci, koji su plaćeni za ovaj projekat. Nišavić precizira da je za novi kolektor do sada utrošeno 31,5 miliona eura. ,,Preostali iznos biće utrošen na dalju realizaciju i aktivnosti po ugovoru za izgradnju sistema na predviđenoj lokaciji i širenje kanalizacione mreže faza 2 i 3 za koje je izvjesno raspisivanje javnih poziva i dodjele ugovora u narednom periodu’’, objašnjava Nišavić.

Postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda (PPOV) za Podgoricu jedan je od uslova za zatvaranje pregovaračkog Poglavlja 27 – Zaštita životne sredine i klimatske promjene.

Izbor zastarjele tehnologije

Pored navedenih problema, stručnjaci sa kojima je CIN-CG razgovarao navode da je glavni problem ovog projekta zastarela tehnologija, koja predviđa izgradnju spalionice, koja bi dodatno ugrozila zdravlje mještana u već, od strane KAP-a, zatrovanoj životnoj sredini.

,,U vezi sa predloženom spalionicom postoji realna opasnost od aerozagađenja'', kaže za CIN-CG profesor Čedo Maksimović, koji naImperijal koledžu u Londonu predaje vodene i ekološke sisteme.

On navodi da kako u Crnoj Gori ne postoji kompletno funcionalan PPOV, treba razmotriti mogućnost da se sada primijeni ono što je u svijetu najnaprendije, finansijski najracionalnije, višenamensko, što može lako da se prilagodi sezonskim promijnama kao i budućim potrebama za recikliranje vode. Nada se da nije propuštena prilika da se primjene mnogo savremenija, naprednija i jeftinija rješenja za pojedine djelove tehnološkog procesa prečišćavanja.

Da je prilika propuštena smatra inženjer Vesko Kažić, mještanin Botuna:  ,,To je loš i koruptivni projekat. Ta tehnologija je veoma opasna. Što je najgore elaborat predviđa da kolektor bude zatvoren 2045. godine. Znači radiće svega 17 godina", navodi Kažić. 

U Elaboratu procjene uticaja na životnu sredinu PPOV-a u Podgorici, koji je sačinio Glavni grad, a objavljen je u septembru 2024. godine navodi se da je pored postrojenja za tretman otpadnih voda (PPOV), postrojenja za tretman kanalizacionog mulja, zajedničkih tehničkih objekata, predviđena gradnja i postrojenja za spaljivanje kanalizacionog mulja.

Mještani se, osim predložene lokacije, žestoko protive korišćenju tehnologije spaljivanja kanalizacionog mulja u bilo kojoj opštini Crne Gore. U PSKM spaljivanje mulja odvijaće se uz prisustvo dimnjaka, što donosi visoku mogućnost širenja štetnih materija.

„Tu će se spaljivati kompletan mulj iz cijele Crne Gore, jer u našoj zemlji ne postoji adekvatna spalionica. Riječ je o kancerogenim nanočesticama, za čiji je sistem za prečišćavanje izuzetno skup, a čiju nabavku nadležni nisu ni razmatrali,“ ističe mještanin Vesko Kažić. Zaista, Crna Gora nije jos usvojila plan za upravljanje kanalizacionim muljem.

On smatra da je ključno uložiti u savremena i bezbjedna tehnološka rješenja koja su u stanju da transformišu otpadne vode i otpadni mulj u resurs za poljoprivredu, a ne u prijetnju za zdravlje građana i životnu sredinu.

I predsjednik Ekološkog pokreta Ozon, Aleksandar Perović, za CIN-CG kaže da „treba imati u vidu da tehnološka rješenja kontinuirano napreduju i da se s pravom postavlja pitanje da li se zadužujemo za zastarjele tehnologije, naročito s aspekta uticaja klimatskih promjena.“

Evropski cilj „no waste do 2040“ postavlja ambiciozan okvir u kome se otpad treba maksimalno smanjiti, a resursi reciklirati i ponovo koristiti. Prioritet nije proizvodnja energije iz otpada, već prelazak na cirkularnu ekonomiju koja štedi sirovine i smanjuje zagađenje.

Agenda 2030 Ujedinjenih nacija, koju je usvojila i EU, podstiče prelazak ka cirkularnoj ekonomiji sa jasnim ciljevima u pogledu smanjenja zagađenja, oporavka resursa i čiste proizvodnje energije. U tom kontekstu, spaljivanje mulja posmatra se kao međufazna tehnologija koja se vremenom treba zamijeniti održivijim i ekološki prihvatljivijim rješenjima.

Legitimno pravo na protest zbog spalionice

Da mještani Botuna imaju puno pravo da protestuju i preispituju ponuđenu tehnologiju, kaže za CIN-CG Nijaz Varevac-Šahović. Ovaj inženjer je vlasnik akcija u više firmi u Njemačkoj koje se bave ekološkim projektima i proizvodnjom alternativne energije iz obnovljivih izvora, ima 46-godišnje iskustvo u ekološkom sektoru, radeći na novim tehnološkim otrkrićima u brojnim institutima i istraživačkim centrima.

Sahanović ukazuje da postoje alternativna i bezbjednija rješenja poput karbonizacije. „Što se tiče mulja, više nema postrojenja za spaljivanje; umjesto toga, mulj se obrađuje na licu mjesta. To nazivamo karbonizacijom. Na taj način uništavamo neugodan miris na licu mjesta i cijeli proces je ekološki čist.“ On saopštava da mulj tako obrađen može služiti za proizvodnju visokokvalitetnog poljoprivrednog đubriva.

Nasuprot tome, spaljivanje zahtijeva napredne filtere, sisteme za kontinuirano praćenje emisija (CEMS) i upravljanje opasnim pepelom.

„Činjenica je da je u PPOV ugrađena zastarjela tehnologija, čiju suštinu čini upravo spalionica koja emituje kancerogene nanočestice. Njih je praktično nemoguće kontrolisati, što će neminovno dovesti do teških oboljenja, poput karcinoma i drugih ozbiljnih bolesti disajnih organa,“ upozorava Kažić.

Slične sumnje iznosi i inženjer Nijaz Varevac-Šahović: „Nova tehnološka rješenja su 100 odsto izvodljiva i mogu se implementirati u kratkom roku. Što se tiče cijene, sve zavisi od količine, ali u svakom slučaju dobićete najmoderniju tehnologiju koja će biti jeftinija od stare. Grad će ostvariti i malu dobit, ali i najkvalitetnije rješenje na duži rok,“ kaže inženjer, dodajući da „nažalost, u nekim balkanskim zemljama se ne koriste novije tehnologije, već starije generacije koje smo mi u Evropskoj uniji odavno ukinuli.“

On kaže da KfW iz Frankfurta, gdje živi već 48 godina, nudi i finansira zastarjelu tehnologiju. „Stara tehnologija košta više od nove. Sumnjam da i ovdje postoji korupcija, kao i na kolektoru koji je građen u Budvi,“ kaže Varevac-Šahović.

Kolektor u Budvi, Iako je zvanično otvoreno 2014. godine, prati niz kontroverzi, uključujući optužbe za korupciju, tehničke nedostatke i finansijske sporove. Investitor, njemačko-austrijski koncern WTE/EVN, napustio je postrojenje prije nego što je u potpunosti završeno, što je dovelo do dodatnih komplikacija. Ovaj slučaj dodatno komplikuju međunarodne arbitraže koje su u toku, a koje se odnose na sporove između Opštine Budva i njemačkog investitora. Nadležni organi rade i na rješavanju preostalih tehničkih pitanja kako bi se osigurala funkcionalnost i održivost postrojenja.

Spremni životima da brane Botun

Priča oko novog kolektora u Podgorici počela je prije više od deceniju za vrijeme mandata Miomira Mugoše, uz konstantno protivljenje mještana Botuna na čijoj teritoriji je planiran novi obejakt. Sada je zapela u ćorsokak, pa je gradonačelnik Podgorice, Saša Mujović, saopštio 29. maja tokom sjednice odbora Glavnog grada da ćemo se, ukoliko izgradnja PPOV ne počne uskoro, suočiti sa najmanje 117 miliona eura odštete.

Na pitanje o pomenutim ekonomskim rizicima, iz KfW banke su za CIN-CG odgovorili da su upiti vezani za uslove ugovora o zajmu specifični i povjerljivi te da ih ugovorne strane ne mogu dijeliti za javnost.

,,Svjesni smo zabrinutosti određenog broja mještana u vezi sa lokacijom... Međutim, projekat koji je spreman za realizaciju već je prošao kroz sveobuhvatna istraživanja, projektovanje i ugovaranje kako bi se izgradilo moderno, bezbjedno postrojenje koje ne predstavlja prijetnju za obližnje zajednice, već naprotiv, pruža ključnu zaštitu za javno zdravlje i životnu sredinu‘‘, kazali su za CIN-CG iz Delegacije Evropske Unije (EU) u Crnoj Gori. 

Gorko iskustvo iz prošlosti, zagađenje od KAP-a i nikad saniranih bazena crvenog mulja, navodi mještane Botuna da i danas ostanu skeptični prema obećanjima da novi kolektor neće zagađivati životnu sredinu. ,,To nećemo dozvoliti. Više puta smo poručili da smo spremni životima da branimo Botun”, kaže za CIN-CG mještanin Čedo Vukčević. 

Iz Delegacije Evropske unije  objašnjavaju da je ovo najveći ekološki projekat koji EU podržava u Crnoj Gori - EU je obezbijedila 33 miliona eura bespovratnih sredstava za novi kanalizacioni sistem i postrojenje, uz dodatnu podršku kroz kredit od KfW banke. 

Iz Delegacije ističu za CIN-CG  da ,,svaki dan kašnjenja znači više zagađenja koje se uliva u rijeku Moraču i Skadarsko jezero, pogoršavajući ekološku štetu i rizike po javno zdravlje. Nadležni organi moraju djelovati brzo kako bi riješili preostala pitanja i obezbijedili čistiju, zdraviju budućnost za građane Podgorice, Zete i Crne Gore‘‘. 

Ekološka katastrofa

Novo postrojenje trebalo bi da zamijeni zastarjelo koje se trenutno nalazi u najnaseljenijem području Glavnog grada i koje prečišćava otpadne vode za najviše 55.000 ljudi, što predstavlja svega četvrtinu  stanovništva Podgorice. ,,Neprečišćena voda se trenutno ispušta direktno u rijeku Moraču, izazivajući ozbiljnu ekološku štetu koja se proteže do Skadarskog jezera i Jadranskog mora, uz uticaj na poljoprivrednu proizvodnju‘‘, ističu iz Delegacije. 

Izgradnja novog PPOV-a je neophodna, jer je postojeći sistem u Glavnom gradu star 46 godina. Kapacitet postojećeg postrojenja je tri puta manji od sadašnjih potreba Podgorice, čije je stanovništvo višestruko naraslo od kada je postavljen stari kolktor. To rezultira da se djelimično prečišćene ali i neprečišćene otpadne vode slivaju direktno u Moraču, pa preko nje u Skadarsko jezero. Na teritoriji Podgorice ima 90.309 priključaka na gradski vodovod, dok je svega 58.718 priključaka na fekalnu kanalizaciju. Ostalo su septičke jame i njihov je uticaj na kvalitet podzemnih i površinskih voda veliki. 

Prema izvještaju Ispitivanje kvaliteta površinskih voda u Crnoj Gori za 2022. godinu u blizini izliva gradskog kolektora u Podgorici, u 100 mililitara vode nalazi se čak 21.250 koliformnih fekalnih bakterija. Koliformne bakterije su grupa mikroorganizama koji se prirodno nalaze u crijevima ljudi i životinja, ali i u tlu i vodi. Najpoznatija među njima je Escherichia coli. Njihovo prisustvo u vodi se koristi kao indikator fekalnog zagađenja, odnosno prisustva otpadnih voda.

Prema evropskim direktivama, ovakvi nalazi ukazuju na ekstremno zagađenje, karakteristično za nepročišćeno, otvoreno ispuštanje kanalizacije koja povećava rizik baterijskih infekicija stanovništva. 

Osim fekalnih koliformi, izmjereno je i povećano prisustvo BPK₅ (biološka potrošnja kiseonika), ortofosfata i nitrata — naročito u blizini i nizvodno od ušća Cijevne.

Povišen BPK₅ znači da mikroorganizmi troše velike količine kiseonika kako bi razgradili organske materije prisutne u vodi. Posljedica tog procesa je smanjenje koncentracije kiseonika, uslijed čega ribe i druge vodene vrste ne mogu da prežive. 

Ortofosfati i nistrati su hranljive materije koje podstiču prekomjerni rast algi. Nakon što alge uginu, njihovo raspadanje dodatno troši kiseonik u vodi, što može dovesti do stvaranja tkz. ,,mrtvih zova” – područja bez kiseonika u kojima gotovo nijedna živa vrsta ne može opstati. 

Ekolog Aleksandar Perović smatra da su dešavanja oko Botuna najbolji dokaz nepostojanja pripreme projekta uz podršku građana, koji ionako žive u blizini ekoloških crnih tačaka kakav je bivši KAP i deponije opasnog otpada. Posebno je važno ne zaboraviti odgovornost političkih subjekata kojima je PPOV bio ,,zadnja rupa na svirali”, kaže Perović. „Centralno postrojenje za preradu kanalizacionog mulja mora biti predmet javne diskusije transparentne i utemeljene na socio-ekonomskih analizama, studijama održivosti, procjenama rizika…'', navodi Perović za CIN-CG. 

Udruženje za sahrane 

Novinari CIN-CG su na mjestu predviđenom za budući kolektor u Botunu, u podnožju bazena crvenog mulja, zatekli preko 150 ovaca, koje su mirno pasle na terenu kontaminiranom raznim otrovima.

Mještani ovog zetskog sela, koje se nalazi tik uz KAP-a, već više od dvije decenije vode borbu za zdraviju životnu sredinu, ukazujući na enormno zagađenje koje potiče od nekadašnje fabrike. Za razliku od ranijeg perioda, sada imaju podršku i novoformirane Opštine Zeta. 

Mještani Botuna imaju gorko iskustvo sa bazenima crvenog mulja. Jedan od bazena ima nepropusno dno, dok drugi nema zaštitnu izolaciju, pa dolazi do konstantnog trovanja zemljišta i podzemnih voda iznad propisanih granica, teškim metalima i kancerogenim česticama.

Vještaci su još prije dvije decenije utvrdili da su bazeni crvenog mulja direktni uzročnici povećane koncentracije nikla, hroma, arsena i aluminijuma – i to u vrijednostima koje su i do 100 odsto iznad dozvoljenih. Nedvosmislen, i kako se navodi, matematički precizan zaključak vještačenja glasi da su zemljite i vode zatrovani. Ovi nalazi podudaraju se i sa davnim izvještanjem Centra za ekotoksikološka ispitivanja (CETI), koji je popisala tadašnja direktorica Ana Mišurović, u kojem se navodi i da život u naseljima u okolini KAP-a nema nikakvu perspektivu.

Jedan bazen crvenog mulja, koji smo obišli,  izgleda poput crvenog jezera. U njegovom podnožju nalazi se oko dvadesetak iseljenih kuća. Porušeni objekti svjedoče o posljedicama dugogodišnje nebrige o životnoj sredini. Mještani ovaj dio sela nazivaju “Vukovar”, aludirajući na hrvatski grad razrušen tokom rata 90-tih.

U neposrednoj blizini bazena, pored farme stoke, nesmetano se obavlja poljoprivredna proizvodnja – plastenici su vidljivo raspoređenje po imanjima. “Ministarstva Poljoprivrede šumarstva i vodoprivrede (MPSV) nema nijednog registrovanog poljoprivrednog proizvđača na pomenutoj lokaciji”, navode iz MPSV na upit CIN-CG da li kontrolišu proizvode sa ove lokacije. 

Temeljnih analiza i procjena državnih organa vezanih za ekološke činjenice u Botunu nema posljednjih godina. Mještani Botuna u razgovoru za CIN-CG kazažu da je 1992. godini, u selu Botun preminulo osam osoba. Zbog ekonomske krize, pojedine porodice nisu imale dovoljno sredstava da sahrane svoje najbliže. Tada je zajednica mještana Botuna osnovala lokalno „Udruženje za sahranu“. Udruženje je formirano tako da svi mještani zajednički snose troškove sahrane svakog preminulog. Troškovi su ravnomjerno podijeljeni, i svaki član Udruženja doprinosi iznosom od četiri eura.

Prema podacima Udruženja, od 1992. godine do danas, u selu je preminulo 257 osoba, što je gotovo četvrtina ukupnog broja. Tvrde da je ovo izuzetno visok procenat smrtnosti. Udruženje ukazuje da je veliki broj smrtnih slučajeva bio povezan sa zagađenjima jer je največi broj mještana umro od plućnih oboljenja, pretežmo kancera. Potvrdu ovih podataka CIN-CG nije mogao dobiti i zvanično od institucija, jer se država nije bavila ovom statistikom, niti je sprovodila istraživanja o mogućim posljedicama prisustva bazena crvenog mulja i ostalih postrojenja KAP-a po zdravlje stanovništva, Kao što se ne razmišlja ni o tome šta bi danas već zastraela tehnologija kolektora i spalionica značili za zdravlje ljudi na ovom području.

Šta je do sada urađeno
OBEĆANJA I KAŠNJENJA

Realizacija projekta novog kolektora u Podgorici, koji je zvog svog značaja nazvan projektom vijeka,  počele je dok je na vlasti bio gradonačelnim Miomir Mugoša. U vrijeme gradonačelnika Slavoljuba Stijepovića, 2017. godine, potpisan je ugovor o kreditu sa Njemačkom bankom za obnovu i razvoj i dobijena donacija Evropske unije od 10 miliona. Početkom 2020. tadašnji direktor Vodovoda i kanalizacijaFilip Makrid i direktor kompanije Bemax Veselin Kovačević potpisali su ugovor za izgradnju primarnog kolektora u okviru sistema za prečišćavanje otpadnih voda. Nakon potpisivanja ugovora gradonačelnikIvan Vuković je podsjetio da je u pitanju projekat vijeka za Glavni grad, projekat izgradnje sistema za prečišćavanje otpadnih voda, procijenjene vrijednosti preko 50 miliona eura.

Vuković nakon dvije godine u junu 2022. ponovo potpisuje Ugovor za izgradnju sistema postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda. Pored Vukovića paraf na dokument od 3.500 strana stavili su tadašnji izvršni direktor preduzeća Vodovod i kanalizacija Filip Makrid, i izvođači radova direktor turske kompanije Kuzu Group Mehmet Emre Bastopku i član borda direktora turske firme Alkatraš, Bauram Albauark. Dvije turske kompanije, koje su na tenderu 2022. dobile posao izgradnje postrojenja, dostavile su završni nacrt glavnog projekta čija izgradnja trebalo da traje tri godine.

Nakon potpisivanja, izvođač je bio u obavezi da izradi glavni projekat. Revidovana verzija završena je u trećem kvartalu 2024. godine, čime su se stekli uslovi za početak radova.

Međutim iako u Elaboratu piše da je predviđeno da izgradnja projekta traje od 29.12.2024. do 01.05.2027, nijesu još pokrenuti radovi.

Prema tehničkoj dokumentaciji, za samu realizaciju radova neophodno je 853 dana. To znači da bi, ukoliko radovi počnu u junu 2025. godine, završetak bio planiran za 2028. godinu.

Prema projekcijama, kolektor bi imao životni vijek od svega 17 godina, jer se već u 2045. godini procjenjuje da sistem više neće ispunjavati potrebne kapacitete i tehničke zahtjeve.

Iz Agencije za zaštitu životne sredine za CIN-CG su kazali da je postupak procjene uticaja na životnu sredinu za navedeni projekat u toku kod Komisije za ocjenu Elaborata procjene uticaja na životnu sredinu.

,,Dok je sam postupak u toku nismo u mogućnosti da Vam dostavimo tražene informacije iz razloga objektivnosti i nezavisnosti rada same komisije. Po okončanju postupka procjene uticaja na životnu sredinu, sva propratna dokumentacija uključujući i navedenu dokumentaciju u Vašim pitanjima biće transparentno dostupna za javni uvid'', kažu iz Agencije.

Odluka Agencije ne očekuje se prije septembra.