The Balkan Troll of the Month is an individual, a group of individuals or a media outlet that spreads hate on the internet based on gender, ethnicity, religion, or other diversity categories. The Balkan Troll is selected based on hate speech incidents identified across the Western Balkans region.

Stručnjaci za zaštitu kulturnih dobara upozoravaju na moguće posljedice gradnje mosta Verige, ali i da se oko projekta premoštavanja preko Luštice mora voditi računa jer se nalazi u zaštićenoj zoni. Iz Ministarstva kapitalnih investicija saopštili da odluku još nisu donijeli, a predsjednici bokeških opština poručuju da ne žele da ugroze UNESCO status

Ukoliko bi se odlučili za gradnju mosta Verige, Kotor bi mogao postati četvrti grad izbrisan sa Liste svjetske baštine UNESCO, upozorili su u razgovoru za Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) stručnjaci za zaštitu kulturnih dobara.
I predsjednici bokeških opština ističu da je očuvanje ovog statusa za Boku od najveće važnosti.
Liverpul je sredinom ove godine postao treći grad koji izbrisan sa Liste UNESCO. Kotor se na Listi nalazi od 1979. godine, ali već dugi niz godinama "koketira" sa mogućnošu da bude skinut, kako zbog nekontrolisane gradnje, tako i zbog planova o mostu Verige kojim bi bile spojene dvije obale.

Vlada Zdravka Krivokapića zvanično nije odustala od mosta čiju je izgradnju još 1999. godine promovisao tadašnji ministar saobraćaja u Vladi Filipa Vujanovića, Jusuf Kalamperović.
"Gradnjom mosta preko Veriga prirodno i kulturno istorijsko područje Kotora bi izgubilo ili ozbiljno ugrozilo status na Listi svjetske baštine UNESCO-a. Vlasti bi trebalo da sačeka sa bilo kojim projektom prije nego što se uradi ozbiljna integralna studija saobraćaja za cijelu Boku Kotorsku i nađu adekvatna saobraćajna rješenja za ovaj prostor koji je prepoznat kao kulturni pejzaž od izuzetne univerzalne vrijednosti za cijelo čovječanstvo", kazala je za CIN-CG inžinjerka arhitekture i predstavnica NVO Expeditio Aleksandra Kapetanović.
Državno preduzeće "Monteput" krajem prošlog mjeseca odbilo je da Mreži za afirmaciju nevladinog sektora (MANS) dostavi dio dokumentacije koji se tiče gradnje ovog mosta, poručujući da se radi o službenoj tajni i autorskom djelu...
Komitet za Svjetsku baštinu UNESCO-a 2005. prvi put pominje problematiku vezanu za Verige, a 2007. zahtijeva od Crne Gore da pozove misiju Međunarodnog savjeta za spomenike i lokalitete (ICOMOS) kako bi ispitala održivost predloženog projekta i uticaj na kulturne i pejzažne vrijednosti zaštićenog područja. Na osnovu preporuka misije, dvije godine kasnije Univerzitet Ahen uradio je Studiju o vizuelnom uticaju planiranog mosta. U Studiji se, između ostalog, navodi da bi bilo "nedvosmisleno najbolje rješenje da se odustane od planirane izgradnje mosta i njegovih prilaznih puteva".
Kroz odluke Komiteta za svjetsku baštinu UNESCO još 2012. godine je, prema riječima arhitektice Kapetanović, veoma jasno istaknuto da je potrebno da se preispita ideja mosta na Verigama kako bi se istražili alternativni načini povezivanja zaliva, kao što su tunel, bolje trajektne usluge, obilazni put i slično i nađu odgovarajuća rješenja u dogovoru s Centrom za svjetsku baštinu i savjetodavnim tijelima.
"Ovi zahtjevi Komiteta za svjetsku baštinu su i dalje mjerodavni, jer do sada nije urađena ozbiljna integralna studija saobraćaja za Boku Kotorsku koja bi našla adekvatna saobraćajna rješenja za ovaj izuzetno kompleksan i osjetljiv kulturni pejzaž", kazala je Kapetanović za CIN-CG.
Iz Uprave za zaštitu kulturnih dobara (UZKD) za CIN-CG kazali su da se na samom području Veriga nalazi jedno kulturno dobro - crkva Gospe od Anđela. Ovo kulturno dobro u Lepetanima se pod zaštitom države nalazi od kraja 1976. godine. UZKD je 2013. dala saglasnost za rekonstrukciju crkve Gospe od Anđela, koja je u međuvremenu urađena.
Tivatska arhitektica, koja je dugo bila i urbanistkinja u Opštini Tivat Marija Nikolić navodi da planirani most presijeca najvažniju vizuelnu osu zaliva.
"Osnovni problem je upravo presijecanje te ose i promjena vizure iz Tivatskog zaliva i Veriga na prilazu zaštićenom području, promjena vizure na Perast", pojasnila je Nikolić u razgovoru za CIN-CG.

Nije, međutim, samo most problem. Most je ističe Nikolić, samo jedan od objekata saobraćajnice koja bi prolazila iznad Tivta. Saobraćajnica bi iznad Tivta, na padini brda Vrmac, tvrdi ona, proizvela snažan vizuelni uticaj na kulturni pejzaž koji ima veliku vidljivost, bilo kako da se dolazi u Boku - brodom, avionom ili autom.
"Crnogorska obala je stjenovita i strma i od Budve prema jugu, pa treba razmotriti koji bi uticaj na pejzaž proizvela saobraćajnica i tim dijelom trase. Nije poznato da li je pitanje mosta i sobraćajnice sagledano upoređujući različite aspekte, to jest koji će problem riješiti naspram onih koje će proizvesti - uticaj na pejzaž, uticaj na baštinu, uticaj na svakodnevni život građana. Jer, projekat dijeli prostor na onaj sa jedne i sa druge strane saobraćajnice... Nije nebitna ni potencijalna cijena izgradnje na terenu koji je ovakve morfologije i geologije", istakla je Nikolić.
Odluka o povezivanju dviju strana Boke još nije donijeta, kazali su za CIN-CG predstavnici Ministarstva kapitalnih investicija (MKI), u čijem portfoliju je i oblast saobraćaja.
"Još uvijek nismo dobili dovoljno materijala i studija na osnovu kojih bismo dali predlog Vladi za konačnu opciju. Most Verige je bio predmet više studija kao i premošćavanje podmorskim tunelom od Luštice ka Herceg Novom. Još uvijek intenzivno prikupljamo mišljenja stručnih lica iz više oblasti, kao i konačnu finansijsku elaboraciju projekta", naveli su iz resora ministra Mladena Bojanića.
Ministarstvo će, ističu u odgovoru, poštovati stav struke i podržati realizaciju varijante projekta koja ispunjava sve propisane nacionalne i međunarodne uslove i standarde.
Most se pominje i u Strategiji razvoja saobraćaja za period 2019-2035. godinu, koju je usvojila Vlada Duška Markovića, u kojoj, između ostalog, piše da se nije u punoj mjeri vodilo računa o "posebnostima kulturno-istorijskog područja Kotora, koje upravo u zoni Veriga ima prepoznatu jednu od najznačajnijih vizurnih osa pri ulasku ili izlasku iz zone najstrože zaštite, tj. zone koja je upisana na listu svjetske baštine kao izuzetno vrijedno kulturno dobro".
Procijenjeni uticaji različitih segmenata Strategije na parametre životne sredine ocijenjeni tako što se ocjene A, B ili C smatraju prihvatljivim. Ocjene D i E su, međutim, neprihvatljive. Baš te, neprihvatljive ocjene D i E, u Strategiji su date za uticaj koji bi most Verige imao na kulturnu baštinu predjela.
"Najveći uticaj očekuju se na kulturno-istorijsku baštinu opštine Kotor, posebno imajući u vidu da se na teritoriji Crne Gore najveći broj spomenika kulture nalazi u opštini Kotor (31 odsto)", navodi se u dokumentu.
Uticaj na pejzaž takođe nosi neprihvatljivu ocjenu D. "Najznačajniji uticaj Strategije očekuje se na pejzažnu jedinicu/predio Bokokotorskog zaliva usljed planirane izgradnje mosta Verige", navodi se u dokumentu.
Na pitanje da li bi gradnja mosta Verige uticala na status Kotora, koordinatorka Nacionalne kancelarije za saradnju sa UNESCO Milica Nikolić uputila nas je na Ministarstvo prosvjete, kulture, nauke i sporta. Iz resora ministarke Vesne Bratić, međutim, nisu odgovorili na pitanja CIN-CG.
Ministarka Bratić je prošlog mjeseca učestvovala na 41. Generalnoj konferenciji UNESCO u Parizu. Tada je kazala da je "članstvo u UNESCO jedan od strateških prioriteta naše spoljne politike", zahvalila se organizaciji na podršci prethodnih godina, "s ciljem značajnog poboljšanja očuvanja prirodne, kulturne i istorijske oblasti Kotora".
Ona je u februaru, nakon sastanka sa predsjednikom Opštine Kotor Vladimirom Jokićem, poručila da je očuvanje statusa Kotora na Listi UNESCO i kulturne baštine, prioritet i za gradske i za državne vlasti.
Jokić, takođe, nije odgovorio na pitanja CIN-CG o mostu Verige.

Predsjednik Opštine Herceg Novi Stevan Katić kazao je za CIN-CG da će taj grad podržati samo ono rješenje koje je prihvatljivo za UNESCO, navodeći da je izgradnja mosta na Verigama "osporena od strane UNESCO-a", ali i da je od "neupitnog značaja za cijelu Boku i Crnu Goru sačuvati status Kotora kao grada na Listi svjetske kulturne baštine".
"U glavnu putnu infrastrukturu u Boki se nije ozbiljnije ulagalo od izgradnje Jadranske magistrale šezdesetih godina, zbog čega svake godine imamo saobraćajne čepove, višesatna čekanja koja blokiraju funkcionisanje cijelog jednog regiona, nezadovoljne građane i turiste", rekao je prvi čovjek Novog.
Upravo iz tog razloga iz Herceg Novog se zalažu za spajanje dviju obala zaliva na potezu između Zelenike i Kumbora ka Luštici, gdje su moguće obje opcije - izgradnja tunela ili mosta, istakao je Katić. On je kazao i da je visok stepen saglasnosti među predsjednicima opština Herceg Novi, Kotor, Tivat i Budva da je baš to optimalno i održivo rješenje za spajanje dviju obala zaliva. Prvi čovjek Herceg Novog poručuje i da bi to rješenje trebalo da bude i državni priortet.
I iz tivatskog Sekretarijata za uređenje prostora za CIN-CG kazali su da je stav te Opštine da je umjesto Veriga potrebno pronalaženje alternativnog rješenja, "imajući u vidu negativne efekte koje bi most proizveo narušavajući integritet i vizuelni identitet kulturnog pejzaža Boke Kotorske". Iz Sekretarijata navode i da se u izradi prostorno-planskih dokumenata, kojima se predviđa detaljnije razmatranje alternativnog rješenja saobraćajne veze koja bi vodila preko Luštice.
"Pojačanom investicijskom aktivnošću na poluostrvu Luštica pojavila se potreba direktne putne veze između Herceg Novog i poluostrva Luštica", navodi za CIN-CG predsjednik tivatske Opštine Željko Komnenović.
Zajednička ideja je, pojašnjava on, da se razmotri izgradnja podmorskog tunela između predjela Zelenika u Herceg Novom i predjela Špiljice na poluostrvu Luštica. Na oba kraja tunel bi se preko kružnih tokova spajao sa budućim i postojećim putevima.
Iz tivatskog Sekretarijata poručuju da bi se finansijska sredstva za izgradnju navedenih puteva i podvodnog tunela obezbijedila iz kapitanog budžeta Vlade Crne Gore ili povoljnim kreditnim aranžmanom.

Na posljednjim novskim izborima ideju pomorskog tunela pominjali su kandidati za odbornike koalicije "Crno na bijelo", a tamošnje vlasti predvođene DPS-om su 2015. promovisale isti projekat, ističući da bi izgradnja koštala oko 100 miliona eura.
Ne treba žuriti ni sa tunelom, upozoravaju iz nevladine organizacije Expeditio, navodeći da okolina Herceg Novog i poluostrvo Luštica predstavljaju dio zaštićene okoline (ili buffer zone) Prirodnog i kulturno istorijskog područja Kotora.
Dok područje Kotora obuhvata unutrašnji Kotorsko-Risanski zaliv, zaštićena okolina (buffer zona) obuhvata cijeli Bokokotorski zaliv i njegovo zaleđe, uključujući Tivatski i Hercegnovski zaliv, padine Orjena i poluostrvo Lušticu, što se može vidjeti i na sajtu UNESCO.
Predstavnica Expedicio Aleksandra Kapetanović naglašava da UNESCO jasno ističe da i "bafer zona" predstavlja područje koje okružuje zaštićeno dobro, a "koje ima komplementarna zakonska i/ili običajna ograničenja koja se postavljaju vezano za njegovo korišćenje i razvoj kako bi se dao dodatni sloj zaštite dobra".
Imajući u vidu da je područje Kotora zaštićeno kao nepokretno kulturno dobro od međunarodnog značaja, u Zakonu o zaštiti kulturnih dobara je navedeno da je zaštićena okolina "prostor oko nepokretnog kulturnog dobra koji je od neposrednog značaja za njegovo postojanje, zaštitu, korišćenje, izgled, očuvanje i istraživanje, kao i za njegov istorijski kontekst, tradicionalni ambijent i vizuelnu dostupnost", napominje Kapetanović. Takođe u istom Zakonu je navedeno i da "zaštitu, kao i kulturno dobro, ima i zaštićena okolina nepokretnog kulturnog dobra".
Stručnjaci stoga upozoravaju da bi izgradnja mosta ili tunela preko Luštice, kao velika infrastrukturna intervencija, imala veliki uticaj na kulturni pejzaž Boke, koja je sa prirodnim i kulturno-istorijskim područjem Kotora i njegovom zaštićenom okolinom prepoznata kao svjetska baština.
Umjesto projekata koji bi mogli da ugroze Boku, nedovoljno se radi na drugim održivim vidovima transporta. Tako Crna Gora gotovo uopšte ne koristi mogućnosti koje more pruža u povezivanju primorskih opština. Nema redovnih brodskih linija između gradova i naselja, kojima bi se značajno mogao rasteretiti drumski saobraćaj. Trajekt Kamenari - Lepetani i taksi brodovi ne mogu nadomjestiti potrebe, pogotovu tokom sezone.

Za gradnju bili zainteresovani Azerbejdžanci, Kinezi...

O prelasku preko Boke govori se decenijama, ali na projekat mosta preko Veriga nisu svi gledali blagonaklono, uključujući i bivšu gradonačelnicu Kotora Mariju Maju Ćatovića, koja se zalagala za povezivanje između dvije obale podvodnim tunelom. Protiv mosta bilo je i više profesora kotorskog Pomorskog fakulteta.
Ministar saobraćaja i pomorstva Osman Nurković je u martu 2017. godine informisao Vladu da je studijom opravdanosti dokazano da je varijanta tunela preko Veriga “višestruko nepovoljnija sa prostorno-urbanističko, tehničko ekonomskog, saobraćajno tehničkog, ekološkog, funkcionalnog i bezbjednosnog aspekta”.
Za gradnju mosta bilo je zainteresovano više investitora. Kada je 2015. godine krenula u gradnju prioritetne dionice auto-puta Bar - Boljare, delegacija kineske kompanije China Road and Bridge Corporation (CRBC) je prilikom susreta sa više ministara u Vladi Mila Đukanovića izrazila zainteresovanost za gradnju mosta Verige.
Ova mogućnost pominjala se i na sastancima sa predstavnicima Vlade Duška Markovića.
Iz CRBC nisu željeli da odgovore na pitanja CIN-CG o tome kada su posljednji put sa predstavnicima vlasti razgovarali o ovom pitanju.
Azerbejdžanska ambasada ponudila je Vladi Crne Gore 2016. godine da kompanije iz te zemlje grade Verige i obilaznicu oko Tivta za 175 miliona eura, što bi prema predlogu Azerbejdžanaca naša država finansirala kreditom koji bi zvanični Baku dao po kamati od tri odsto, sa rokom otplate od 15 godina i grejs periodom od pet godina. Bilo je planirano da nosilac kredita bude državno preduzeće “Monteput”, a u slučaju da on ne može da servisira obaveze, onda bi kredit vratila Vlada. Na čelu tima koji je pregovarao sa Azerbejdžancima bio je tadašnji minister saobraćaja Ivan Brajović. Među članovima tima bio je i njegov nasljednik na toj poziciji - Nurković.
Ambasada Azerbejdžana nije odgovorila CIN-CG-u da li su i dalje zainteresovani za taj posao.
CIN-CG je prije godinu objavio da su ćerke predsjednika Azerbejdžana Ilhama Alijeva i njegov tast krajnji vlasnici kompanije “Azmonts investments”, koja u Kumboru gradi luksuzni kompleks Portonovi. Portonovi je u blizini projekta kojim se planira saobraćajno povezivanje sa Lušticom.
Sa premijerom Markovićem o gradnji mosta na Verigama su početkom 2018. godine govorili i predstavnici belgijske kompanije “Besiks”.
”Besiks” grupa je u Crnoj Gori prisutna od 2013. godine, izvođač su i suinvestitor “Luštica Bay” i suvlasnici tamošnjeg hotela “Chedy”.
Prije više od 15 godina za ovaj projekat bile su zainteresovane i izraelske, i hrvatske kompanije.

KANA: Ima hitnijih saobraćajnih problema

Grupa arhitekata okupljenih oko organizacije “Ko ako ne arhitekt” (KANA) smatra da je trajno regulisanje saobraćaja preko Bokokotorskog zaliva neophodno, ali da bi pitanje povezivanja dviju obala trebalo da bude rezultat “konsenzusa svih relevantnih struka, usklađeno sa uslovima zaštite prirodnog i kulturnog nasljeđa”.
I most i tunel su dobra rješenja ukoliko se, ističu iz KANA, izgrade na način koji ne šteti baštini.
”Naravno, govorimo o mostu zadovoljavajućih estetskih kvaliteta, koji ne bi bio samo tehničko saobraćajno rješenje, već bi izgledom bio u skladu sa ljepotom zaliva. Budući da je to prilično diskutabilno, podmorski tunel je sigurno rješenje koje vizuelno ne bi smetalo zalivu, ali postavlja se pitanje njegove izvodljivosti i ekonomske opravdanosti”, navode iz KANA u odgovoru za CIN-CG.
Naglašavaju da je neophodno prvo uraditi studije, kako ekonomske i tehničke, tako i studije uticaja na životnu sredinu, a sva potencijalna rješenja razmotriti sa organima UNESCO-a, pa tek onda izabrati konačni projekat.
”Već sada se može krenuti u proceduru koja zahtijeva dosta vremena, ali mi imamo i drugih većih i hitnijih saobraćajnih problema od prelaska zaliva, kao što su bolja povezanost svih primorskih gradova, regulisanje pješačkog saobraćaja, ulaganje u javni prevoz i druge održive vidove transporta. Kolaps koji se ljeti stvara u saobraćaju i problemi koji time nastaju su već ogromni i nedopustivi i značajno umanjuju i kvalitet života na našem primorju i kvalitet ovog dijela Crne Gore kao turističke destinacije”, poručuju iz ove grupe arhitekata.

Miloš RUDOVIĆ

”Najprije sam čekala jako dugo u hodniku da me neko primi. Kod kuće sam imala bebu staru nepunih mjesec dana. I još jedno dijete od šest godina. Inspektor me nije istog dana primio, nego sjutradan. Ispričala sam događaj, a inspektor je zapisničarki izdiktirao potpuno drugačije. Tražila sam da se izmijene neke rečenice u zapisniku što je djelimično učinio, ali ne sasvim kako sam rekla da treba da piše. Suština je da je inspektor htio da prikaže da sam dobila batine od supruga, jer sam to ja izazvala... To je bilo 17 dana nakon mog porođaja...“

Ovo je samo jedna od skoro 200 ispovijesti koje su dostavljene redakciji ,,Vijesti”, kroz upitnik o povjerenju u institucije u pogledu nasilja u porodici, a u čijoj obradi je učestvovao i Centar za ženska prava. Kroz najveći broj odgovora provlači se ista poruka – žrtve nemaju povjerenja u institucije. A kako i da ga imaju kad institucije ne vjeruju njima. 

O tome da institucije ne vjeruju ženama svjedoče dva femicida koja su se dogodila u nepunih mjesec dana u malobrojnoj Crnoj Gori. Obje žrtve su prijavljivale prjetnje po život, oba puta su institucije propustile da ih zaštite. Ilir Đokaj, ubica devetnaestogodišnje Šejle Bakije, prije nego što je počinio ovaj strašan zločin oslobođen je odlukom Suda za prekršaje, jer tužilac njegove prijetnje da će “krv pasti” nije shvatio kao grubo nasilje. Nedugo nakon toga ih je obistinio. Institucije su rekle da je sve urađeno ,,pravilno i zakonito”. Građani i građanke nisu tako mislili pa su organizovali dva mirna protesta sa zahtjevima da se održi vanredna sjednica Vlade i uradi analiza postupanja svih institucija. Na ove zahtjeve kabinet predsjednika nikada nije odgovorio. Ni nova Vlada u najavi ne obećava progres, sudeći po broju žena koje (ne)učestvuju u pregovorima.

I drugo ubistvo je prošlo bez ikakve rekacije nadležnih. Počinio ga je osuđivani nasilnik, Ahmet Škrijelj, koji je, u prisustvu petoro maloljetne djece prvo usmrtio suprugu, zatim teško povrijedio maloljetnu kćerku, a potom izvršio samoubistvo. Nasilje u toj porodici je bilo poznato svima, od komšija do centara za socijalni rad, policije, tužilaštva, suda. Pa ipak je žrtva bila sama, prinuđena da trpi do samog kraja.

Sistem ne štiti ni djecu, čak ni kada su seksualno zlostavljana, oteta, prinuđena na suživot sa odraslim nasilnicima. O tome svjedoče učestali seksualni napadi na djecu, čiji su počinioci već poznati kao osuđivani višestruki povratnici. Poslednji takav slučaj je iz Plava, malog mjesta u kojem se sve zna, ali se o silovanju i otmici dvanaestogodišnje djevojčice ćutalo sve dok slučaj, četiri mjeseca kasnije, nije stigao do medija. Prema reakcijama na medijske natpise, javnost je najviše uznemirila činjenica da je silovatelj i otmičar djeteta - oženjen.

Pa kome onda sistem vjeruje ako već ne vjeruje žrtvama?

Sudeći po riječima i djelima ličnosti sa najviših državnih adresa, reklo bi se da vjeruje nasilnicima. 

Vjeruje im čak i kada protiv njih postoje pravnosnažne presude za nasilje u porodici i kada ne dozvoljavaju djeci kontakt sa majkama. Takvih je nasilnika mnogo, prema statistici Osnovnog suda u Podgorici, u kojem je od 2017. godine aktivno oko 150 predmeta. O tome je u Hrvatskoj pisala novinarka Jelena Jindra, a kod nas Damira Kalač. U Hvatskoj je zlostavljački sustav pao, a kod nas još nije, a kad će ne znamo.

Prva kazna zatvora u jednom takvom slučaju izrečena je Tomašu Boškoviću, nakon što je pune tri godine onemogućavao djeci kontakt sa majkom. On je, međutim, na osnovu mišljenja rukovodioca Ministarstva pravde, ljudskih i manjinskih prava i odluke predsjednika Crne Gore, Mila Đukanovića - pomilovan. 

Ovakva djela predstavljaju strukturno nasilje nad ženama tj. nasilje koje je ukorijenjeno u nepravednom kulturnom, pravnom, političkom, socijalnom sistemu i strukturama koje odlikuje rodna i druge nejednakosti, koje se reprodukuju kroz državne politike i institucionalne norme i prakse. Ono se ogleda i u brojnim primjerima nekažnjenih mizoginih i seksističkih nastupa javnih ličnosti, blogera, političara, među kojima je najsvježija izjava poslanika u Skupštini Crne Gore, Slavena Radunovića. Poslanik partije sa demokratskim imenom, koji filigranski mjereći „tanku nit koja presuđuje u odluci da li je bilo silovanja ili nije“, zabrinut da se može dogoditi da „razmažena ćerka bude ljubomorna na svog momka pa ga prijavi za silovanje, pa s obzirom čija je ćerka, taj mladić završi kao silovatelj“, velikodušno relativizuje činjenicu da je broj prijavljenih silovanja veoma nizak, a broj osuđujućih presuda još niži, upravo zato što njegovo mišljenje dijeli većina onih koji treba da djeluju u ovakvim slučajevima.  

Kada svemu dodamo govor mržnje i seksizam usmjeren prema ženama u politici i javnom životu, koji je toliko učestao da ne stižemo na sve ni odreagovati, onda je jasno zašto u Crnoj Gori žene ne samo ubijaju i zlostavljaju, već i zašto se – ne rađaju. Crna Gora je, naime, jedna od država u kojima se godinama rađa znatno manje djevojčica nego dječaka (108:100 u posljednje tri godine) jer roditelji i šira familija preferiraju naslednike (ko zna čega, kada oko trećina građana/ki živi u riziku od siromaštva, a skoro svaki deseti ispod linije apsolutnog siromaštva). Ni kampanja „Neželjena“, tokom koje je prikupljeno preko 6000 potpisa građanki i građana, nije pomogla da se ovaj problem nađe u fokusu države koja ove godine bilježi negativni prirodni priraštaj.

Sve ovo se događa u godini u kojoj ističe četvorogodišnji rok za ispunjavanje pravno obavezujućih preporuka koje je državi uputio GREVIO - Ekspertsko tijelo za praćenje primjene Konvencije Savjeta Evrope o sprječavanju i borbi protiv nasilja nad ženama i nasilja u porodici (Istanbulske konvencije). I sve to u zemlji koja se naziva „liderom evropskih integracija“.

                                                                                                                     Maja Raičević
Centar za ženska prava

Više od tri petine građana nema povjerenja u pravosudni sistem Crne Gore, rezultati su istraživanja koje je za potrebe Centra za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) sproveo Ipsos.
"Izgleda da u posljednje vrijeme dodatno opada povjerenje u pavosudni sistem, iako ni ranije nije bilo visoko. To je vjerovatno rezultat svih ovih dešavanja koja su u posljednjih godinu i po i blokade pravosudnog sistema," kazala je izvršna direktorica CIN-CG Milka Tadić Mijović  na predstavljanju rezultata istraživanja javnog mnenja o percepciji rada tužilaštva, koje je rađeno tokom novembra na reprezentativnom uzorku na tertoriji Crne Gore.
Ukoliko bi iz nekog razloga bio pokrenut postupak od strane tužilaštva, više od polovine ispitanika u Crnoj Gori smatra da prosječan građanin ne bi mogao da očekuje nezavisnu istragu, dok trećina vjeruje da bi istraga bila nezavisna.
"Oko tripetine građana smatra da ukoliko bi iz nekog razloga bio pokrenut postupak, protiv njih, ne bi mogli da očekuju nezisnu istragu od strane tužilaštva, štonajbolje govori da običan čovjekdoživljava CrnuGoru kao besudnu zemlju,kako je davono definisao Milovan Đilas," kazala je Tadić Mijović.
Tri petine građana navodi da tužilaštvo u Crnoj Gori ne odlučuje nezavisno o tome koga će krivično goniti, među kojima polovina smatra da na te odluke najviše utiču određeni uticajni pojedinci. Trećina ovih građana vjeruje da na odluke tužilaštva utiče vlast.
Tadić Mijović je na konfereniji za novinare kazala je istraživanje koje je takođe Ipsos radio prije godinu i po pokazalo da su građani tada u većem stepenu vjerovali da vlast utiče na rad tužilaštva, a nešto je manje bio uticaj istaknutih pojedinca.
"Ovo može da ukazuje na činjenicu da aktuelna vlast nema tako veliki uticaj na pravosuđe, koliko imaju predstavnici određenih moćnih krugova", kazala je ona.
Marija Popović Kalezić, izvršna direktorica Centar za građanske slobode (CEGAS), kazala je da među pojedinačnim institucijama i organizacijama na prvom mjestu popovjerenju se nalaze crkva, vojska i policija, dok najniži stepen povjerenja građani iskazuju prema tužilaštvu i političkim partijama.
Iz ovih podataka, rekla je Popović Kalezić, možemo zaključiti da prema mišljenju ispitanika "političke partije ne rade u interesune građana, već u sopstvenom".
Kada je u pitanju borba protiv organizovanog kriminala i korupcije na visokom nivou,  rad Specijalnog državnog tužilaštva 13 odsto ispitanika smatra lošim a čak 43 veoma lošim.
Mišljenje građana o radu specijalnog državnog tužioca Milivoja Katnića u borbi protiv organizovanog kriminala i korupcije na visokom nivou je uglavnom negativno - više od polovine građana njegov rad ocjenjuje kao loš, dok više od dvije petine kao veoma loš.
"Ovdje možemo ukazati da je ocjena rada SDT u potpnosti poklolopljena sa ocjenom rada specijalnog državnog tužioca Milivoja Katnića. Dakle, građani prosto izjednačajavaju ličnost i poziciju specijalnog državnog tužioca sa cjelokupnim radom SDT. Što je apasolutno loše," ocijenila je Popović Kalezić.
Ciljevi ovog istraživanja bili su utvrđivanje stepena povjerenja građana/ki u pravosudne organe i pravosudni sistem uopšte, kao i ocjena nezavisnosti i efikasnosti tužilaštva u Crnoj Gori.
Rezultati koji su predstavljeni dio su dvogodišnjeg projekta "Istraživanje istraga" koji CIN-CG, CEGAS i "Monitor" sprovode uz podršku Vlade Kraljevine Holandije. Cilj projekta je podsticanje evropskih integracija kroz istraživanja i dubinsku analizu vladavine prava i efikasnosti crnogorskog tužilaštva. U fokusu će biti posebno rezultati pravosuđa u borbi protiv organizovanog kriminala i korupcije na visokom nivou kao i uticaj rada tužilaštva na poglavlja 23 i 24 pregovaračkog procesa sa Evropskom unijom.

Crna Gora spada u prvih pet zemalja po pošumljenosti u Evropi, ali je u samom vrhu kada je u pitanju procenat opožarene povrišine. Tokom prethodne decenije naša je zemlja imala čak 60 odsto više opožarene teritorije od 50 puta veće Francuske, što nas koša više stotina miliona eura. Ove godine taj procenat je bio oko tri odsto teritorije, ili 423 km2, što je približno najgoroj požarnoj sezoni 2017. godine.

I pored zabrinjavajućih podataka, reakcija nadležnih ovog ljeta nije bila adekvatna. Međunarodne pomoći nije bilo, a jedan od helikoptera vojske Crne Gore za gašenje vatre poslat je u Sjevernu Makedoniju, iako je ta zemlja tokom 2021. imala znatno manje požara od Crne Gore. Šta bi trebalo da se radi da se promijeni praksa prethodnih vlasti, čiji je odnos prema prirodnim resursima bio takav da Crna Gora danas nema ni strategiju ni sredstva za zaštitu prirode tokom požarnih sezona. Kako ovakva praksa, ukoliko se nastavi, može trajno ugroziti šume i druga bogatstva Crne Gore, posebno u vremenu klimatskih promjena i suša, pogledajte u filmu: ,,Požari u Crnoj Gori: Uzroci i posljedice“.

Dokumentarni film dio je projekta: ,,Istraživačko novinarstvo, ekološke teME, uščešće građana/ki“, koji Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) sprovodi u saradnji sa Balkanskom istraživačkom regionalnom mrežom (BIRN) i nedjeljnikom Monitor. Projekat finansira Evropska unija, a kofinansira Ministarstvo javne uprave.

Od januara do septembra zabilježeno je 6.708 smrti, što je rast od gotovo 1.700 slučajeva u odnosu na isti period lani. Statistika umrlih pokriva sve slučajeve smrti

Broj umrlih za prvih devet mjeseci ove godine porastao je za 33,7 odsto u odnosu na isti period prošle godine, dok je u odnosu na 2019. godinu veći za 36 odsto, pokazuju podaci Uprave za statistiku (MONSTAT), koje je analizirao Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG).

Statistika umrlih pokriva sve slučajeve smrti upisane u Matični registar umrlih. U obradi se podaci grupišu prema prebivalištu umrlog lica. Tako su rezultati demografske statistike obrađeni po principu mjesta stalnog stanovanja.

U periodu od januara do septembra 2019. godine umrle su 4.943 osobe. U toj godini pandemija koronavirusa još nije bila pogodila Crnu Goru. Prvi slučajevi koronavirusa u Crnoj Gori registrovani su sredinom marta 2020. godine. Do kraja septembra te godine preminulo je 5.017 osoba. Dakle, 74 građana i građanki više nego 2019, odnosno 1,5 odsto. Prema podacima Instituta za javno zdravlje (IJZ), do kraja septembra prošle godine od posljedica korone preminulo je 169 osoba.

Na kraju prošle godine bilo je nešto više od 48.200 slučajeva inficiranih ovim virusom, koji se rasplamsao tek krajem godine, pa je broj umrlih od korone u 2020. godine bio 682. Na kraju prošle godine ukupan broj preminulih bio je 7.293, što je u odnosu na prethodnu godinu 698 slučajeva više. Po tome se gotovo u potpunosti poklapa povećanje broja umrlih u prošloj godini sa brojem preminulih od korone.

MONSTAT u ovom trenutku raspolaže samo sa preliminarnim podacima o broju umrlih od januara do septembra ove godine. U odnosu na prethodnu godinu, za devet mjeseci ove zabilježeno je 6.708 smrtnih slučajeva, što je rast od gotovo 1.700 slučajeva u poređenju sa istim periodom 2020. godine – odnosno rast od čak 33,8 odsto. U prvih devet mjeseci ove godine, prema podacima IZJ, od posljedica korone umrla je 1.241 osoba.

U januaru ove godine je, prema preliminarnim podacima, umrlo 818, dok je prošle godine, kad nije bilo korone, u istom periodu preminulo oko 580 osoba. U februaru su umrle 838, a prošle 565 osoba, u martu 945 osoba, a prošle godine 584 osobe. U aprilu ove godine preminulo je 829 osoba, a u istom mjesecu prošle godine njih 486. U maju je taj odnos bio 665 u odnosu na 482 godinu ranije. U junu je preminulo 527 osoba, a u junu 2020. godine 485. Jul je jedini mjesec u kojem je više osoba preminulo prošle godine nego ove – 582, a prošle 656. U avgustu ove godine preminule su 733 osobe, a prošle 583, a u septembru 771 u odnosu na 593 godinu ranije.

Crna Gora je ove sedmice premašila brojku od 2.300 preminulih čija je smrt povezana s koronavirusom, a od početka pandemije bilo je više od 157.000 slučajeva infekcije, zbog čega se jedno vrijeme nalazila i u vrhu liste zemalja po stopi inficiranih i umrlih u odnosu na broj stanovnika.

Prema ispitivanjima NATO Strateškog komunikacijskog centra izvrsnosti (StratCom), koje je radio Ipsos, 34 odsto građana Crne Gore uvjereno je da je broj inficiranih ili preminulih od posljedica kovid-19 nekoliko puta veći od zvaničnih podataka. To se ne bi ipak moglo reći kada se uporede ove cifre, iako je rast umrlih u prvih devet mjeseci 2021. u odnosu na prošlu godinu veći za 459 od ukupnog broja umrlih od korone.

I u regionu vlada veliko nepovjerenje u zvaničnu statistiku. Balkanska istraživačka mreža (BIRN) objavila je da su u Srbiji tokom prošle godine u preko 10.000 slučajeva postojale uredno popunjene potvrde o smrti u kojima se korona navodi kao uzrok, dok je zvanično saopštavan daleko manji broj - oko tri hiljade umrlih. Srbija, međutim, prema podacima uglednog američkog Instituta Džons Hopkins, ima najviše vakcinisanog stanovništva u regionu – 44,9 odsto.

Slijedi Kosovo sa 42,45 odsto, pa zatim Crna Gora sa 41,11 odsto. Sjeverna Makedonija ima 37,91 odsto stanovništva koje je primilo barem jednu dozu, Albanija 33,62 a na začelju je Bosna i Hercegovina sa svega 21,83 odsto.

Crna Gora je u ovom tenutku daleko od cilja iz Vladinog Programa rada za ovu godinu, a koji je bio postavljen na 70 odsto stanovištva.
Premijer Zdravko Krivokapić, jedini među liderima regiona koji nije vakcinisan, kazao je nedavno da se nada da će procenat od 70 odsto vakcinisanih u Crnoj Gori biti postignut do septembra sljedeće godine.

Smanjen broj beba

U istom vremenskom periodu opao je i broj živorođene djece u Crnoj Gori.
Za devet mjeseci ove godine rođeno je, prema podacima MONSTAT-a, 5.182 djece.
U istom periodu prošle godine taj broj je bio veći i iznosio je 5.309, a godinu ranije, u predpandemijskoj 2019. godini, iznosio je 5.321.

Miloš RUDOVIĆ

Za vrijeme vladavine DPS-a Srbija je postala najveći regionalni investitor u Crnoj Gori, a najava novih ulaganja iz te zemlje sada se u opoziciji dočekuje na nož i predstavlja kao dio nacionalističkog projekta  Beograda. Privrednike iz susjedne države odavno interesuju sektor turizma, nekretnina, energetike, a posebno Luka Bar, a u posljednje vrijeme i crnogorski mediji, što je izazvalo zabrinutost kod dijela javnosti i Evropske unije (EU)

Zategnuti politički odnosi između Crne Gore i Srbije posljednjih godina ne utiču na ekonomsku saradnju dvije države. Srbija je i dalje glavni spoljnotrgovinski partner Crne Gore, jedan od vodećih investitora, a najveći broj turista iz te države dolazi na crnogorsko primorje. 

Takođe, značajan broj građana Srbije ima stan ili kuću u Crnoj Gori, najviše na primorju, ali zvaničnih podataka o tome nema.

Privrednici iz Srbije odavno su zainteresovani za ulaganja u sektor turizma, nekretnina, energetike, a posebno za Luku Bar, a u posljednje vrijeme i za kupovinu crnogorskih medija. Kupovina medija je izazvala zabrinutost kod dijela javnosti i EU,  a u javnosti se sve češće čuju kritike da je sve dio projekta ,,srpski svet” čiji je cilj jačanje uticaja predsjednika Srbije Aleksandra Vučića u regionu. Iz Beograda to demantuju, tvrdeći da  je riječ samo o brizi za građane srpske nacionalnosti u državama bivše Jugoslavije.

Vučić je krajem prošle godine u intervjuu na Televiziji Vijesti rekao da želi da otvori fabrike na sjeveru Crne Gore i zaposli na stotine ljudi u većim gradovima, kao što su Bijelo Polje i Berane.

Kazao je i da sa ponosom daje značajan novac srpskim organizacijama u Crnoj Gori zbog očuvanja pisma i srpskog jezika, ali da je pomagao i Crnogorcima i da je u Malom Iđošu uveo crnogorsku manjinsku stranku u lokalnu vlast.

Ekonomsko prisustvo Srbije je bilo izraženo u Crnoj Gori čak i za vrijeme DPS vlada koje su se deklarativno okretala ka Zapadu, ali su široko otvorile vrata investitorima iz Rusije, bivših sovjetskih republika, Kine, Azerbejdžana i Srbije...Od DPS-a, koji je u opoziciji od avgusta prošle godine, sada se čuje najviše kritika zbog interesovanja Srbije za ekonomsku saradnju sa Crnom Gorom.

Prema podacima Centralne banke Crne Gore (CBCG) od 2006. godine do septembra ove, ukupna ulaganja iz Srbije iznose više od 600 miliona eura, što tu državu svrstava među vodeće investitore u Crnoj Gori, odmah poslije Rusije, Švajcarske i Italije. Iako se veći dio investicija odnosi na nekretnine, značajna su ulaganja preduzeća iz Srbije u sektor turizma, telekomunikacija, energetike, medija...

Od bivših jugoslovenskih republika u Crnu Goru je poslije Srbije, najviše investirala Slovenija oko 386 miliona eura od 2006. do septembra ove godine. U tom periodu je iz BiH stiglo oko 140,8 miliona eura investicija, a iz Hrvatske 104,8 miliona eura.

Godinama su turisti iz regiona najbrojniji na crnogorskom primorju, a ove godine su ,,izvukli” sezonu. Prednjačili su gosti iz Srbije koji su, prema podacima Monstata, za deset mjeseci ove godine ostvarili oko 700 hiljada noćenja, što je više u odnosu na 2019. koja se smatra rekordnom. Te godine su, prije kovid krize, turisti iz Srbije ostvarili pola miliona noćenja.

Crna Gora, kao visokozavisna od uvoza, najviše robe uvozi iz Srbije, ali i izvozi najviše u tu državu. Prema podacima Monstata, prošle godine je uvoz bio vrijedan oko 1,5 milijardi eura, od čega iz Srbije više od 300 miliona.

Iz Srbije Crna Gora najviše uvozi meso i mesne prerađevine, mliječne proizvode i jaja, žitarice, stočnu hranu, pića, proizvode od drveta, električne mašine...U Srbiju se iz Crne Gore najviše izvoze farmaceutski proizvodi, mineralna goriva, aluminijum, alkoholna pića i meso i mesni proizvodi.

Prema podacima Privredne komore Srbije (PKS) za devet mjeseci ove godine, spoljnotrgovinska razmjena između dvije države iznosila je 641,2 miliona eura, što je povećanje od 18,8 odsto u odnosu na prošlu godinu. 

,,Izvoz u Crnu Goru iznosio je 591,3 miliona eura, što je 19,4 odsto više u odnosu na isti period 2020. godine. Uvoz iz Crne Gore veći je 12,5 odsto u odnosu na isti period 2020. godine i iznosio je 49,9 miliona eura”, rekao je za CIN-CG Aleksandar Radovanović, rukovodilac Centra za regionalnu saradnju Privredne komore Srbije.

Podsjeća da iz godine u godinu ekonomska saradnja između Srbije i Crne Gore bilježi kontinuirani rast, a očekuje da će u narednom periodu biti uspostavljen i platni promet.

Radovanović kaže da je u 2020. godini 6.002 privrednih subjekata iz Srbije ostvarilo spolјnotrgovinsku robnu razmjenu sa Crnom Gorom, od čega je  5.395 samo izvozilo, 270 uvozilo, dok je 337 privrednih subjekata ostvarilo spolјnu trgovinu u oba smjera. 

,,Perspektivni sektori za širenje saradnje su sektor prehrambene industije, naročito industrija mesa, plastike, kao i industrija namještaja i automobila”, naveo je Radovanović. 

Da je i crnogorska strana zainteresovana za unapređenje ekonomske saradnje sa Srbijom, pokazuje i odluka nove Vlade da ponovo formira Mješovitu komisiju za ekonomsku saradnju između dvije države.

Kako je objašnjeno u dokumentu, riječ je o „propisanoj obavezi” proistekloj iz sporazuma koji su dvije države potpisale 2009. godine, a od tada su održane samo dvije sjednice Mješovite komisije.

Iz Ministarstva za ekonomski razvoj (MER) za CIN-CG su kazali da je u toku definisanje termina za održavanje treće sjednice komisije. 

,,Prvobitno  je bilo dogovoreno da se ista održi krajem oktobra 2021. godine u Podgorici, ali je zbog zdravstvenog stanja srbijanske kopredsjednice održavanje Mješovite komisije odloženo”, rekli su iz Ministarstva i potvrdili da politički odnosi ne utiču na ekonomske.

Oko dvije hiljade preduzeća u vlasništvu državljana Srbije

Prema podacima koje je CIN-CG dobio iz Centralnog registra privrednih subjekata (CRPS), u Crnoj Gori je oko 2,3 hiljade preduzeća u vlasništvu državljana Srbije.

Najpoznatije srpsko preduzeće u Crnoj Gori je M:tel koji je u Crnoj Gori počeo da radi u julu 2007. Tada je bio u vlasništvu Telekoma Srbije i holandske kompanije Ogalar čiji je vlasnik biznismen iz Srbije Miroslav Mišković.

Miškovićev udio od 49 odsto kupio je u februaru 2010. Mtel BiH, u većinskom vlasništvu Telekoma Srbije, za deset miliona eura.

Sredinom 2017. crnogorski mediji objavili su da je Elektroprivreda Srbije EPS) zainteresovana za kupovinu 41,7 odsto akcija koje je u Elektroprivredi Crne Gore (EPCG) imala italijanska firma A2A. Godinu kasnije, akcije je od A2A otkupila Vlada Crne Gore pa je EPCG danas 88,12 odsto u vlasništvu države.

Nakon izbora i raspodjele funkcija, predsjednik Borda direktora EPCG postao je funkcioner Demokratskog fronta Milutin Đukanović, kojeg je premijer Zdravko Krivokapić u junu ove godine optužio da je mimo Vlade pregovarao o prodaji EPCG, što je Đukanović demantovao.

Takođe, kako je objavila bivša vlast u julu 2019. idejni projekat za HE Komarnica, EPCG radi sa EPS-om shodno Ugovoru o zajedničkoj poslovno-tehničkoj saradnji.

Elektromreža Srbije (EMS), kompanija u vlasništvu države Srbije, posjeduje oko 15 odsto u većinski državnom Crnogorskom elektroprenosnom sistemu (CGES). EMS je deset odsto akcija CGES-a kupio prije pet godina na Montenegroberzi za 13,9 miliona eura, a još pet odsto ove godine za sedam miliona eura. Time je EMS dobio mjesto u Odboru direktora CGES-a i pravo učešća u odlučivanju.

Hidroelektrana Piva je od puštanja u pogon 1976. radila u elektroenergetskom sistemu Srbije, shodno ugovoru o razmjeni energije između dvije elektroprivrede, a ugovor je raskinut 2014.

Srbija je sa Republikom Srpskom 2020. godine potpisala zajedničku izjavu o izgradnji tri hidrocentrale u gornjem slivu rijeke Drine na istočnoj granici BiH i Srbije - Buk Bijela, Foča i Paunci. Za učešće u gradnji HE Buk Bijela prvobitno je bila zainteresovana i bivša crnogorska vlast, ali je nakon protivljenja dijela javnosti i civilnog sektora, odustala 2004. godine kada je u Skupštini izglasana Deklaracija o zaštiti rijeke Tare.

Od poznatijih srpskih preduzeća na crnogorskom tržištu prisutni su MK grupa Miodraga Kostića (posjeduje udio u Budvanskoj rivijeri i Svetom Stefanu), zatim Kon Tiki Travel, Trivit, Mona, Legend, Meridianabet, Turističko naselje “Sveti Marko” Tivat…

MK grupa je u maju ove godine saopštila da su njene članice na berzi od Stratexa kupile 12,1 odsto akcija Budvanske rivijere za oko sedam milliona eura. Ovom transakcijom je MK grupa udio Budvanskoj rivijeri povećala na 28,7 odsto.

Kostić posjeduje hotele i u Srbiji, Sloveniji i Hrvatskoj.

Kostićeva AIK banka posjeduje i 19,98 odsto u preduzeću Sveti Stefan hoteli, na koju su u katastru upisani hoteli Sveti Stefan i Miločer, a koji su dati u zakup kompaniji Adriatic properties.

Preduzeće Sveti Stefan hoteli su 2019. godine izdvojeni iz Budvanske rivijere nakon restrukturiranja te većinski državne hotelske grupe. Izdvajanje je urađeno uz proporcionalnu podjelu akcija akcionarima - Vladi, AIK banci i Stratexu koji u Budvi na Zavali razvija projekat Dukley Gardens, a čiji je predsjednik Nil Emilfarb.

Sveti Stefan je prvi put dat u zakup 1992. godine i to na pet godina srpskom bankaru Jezdimiru Vasiljeviću, poznatijem kao gazda Jezda, vlasniku nekadašnje piramidalne štedionice Jugoskandik, kasnije osuđenom za prevaru i utaju poreza.

Takođe je na ostrvu Sveti Nikola kod Budve 1997. godine srpski biznismen Nenad Đorđević kupio najveću parcelu, površine 45 hektara. Cijena po kojoj je nekadašnji potpredsjednik Jugoslovenske ljevice (JUL) i vlasnik lanca trgovina BTC postao vlasnik dijela ostrva nije poznata.

Dio ostrva 2007. godine od Đorđevića kupuje biznismen iz Srbije Stanko Cane Subotić, koji se  sa aktuelnim crnogorskim predsjednikom Milom Đukanovićem 2008. godine našao na optužnici italijanskih vlasti zbog šverca cigareta, ali je Subotić oslobođen optužbi, dok se od optužnice protiv Đukanovića odustalo. Subotić, kojem je i u Beogradu suđeno zbog šverca cigareta, ali je oslobođen optužbi, ostrvo kod Budve je 2017. godine prodao bivšem tajlandskom premijeru Taksinu Šinavatri, kojem je bivša vlast dala crnogorsko državljanstvo.

Zapadne partnere brine prodaja medija 

Zapadni partneri već duže upozoravaju na uplitanje Srbije u unutrašnje stvari Crne Gore, a u posljednje vrijeme ih posebno brine da bi se uticaj te države mogao proširiti kroz kupovinu crnogorskih medija.

To pitanje je aktuelizovano na sjednici Spoljnopolitičkog odbora Evropskog parlamenta (AFET) 26. oktobra, kada je raspravljano o situaciji u Crnoj Gori.

Direktor Službe za vanjske poslove EU Marko Makovec rekao je na sjednici da imaju naznake da Rusija uveliko utiče preko određenih političkih stranaka, ,,a sve više se upliće susjedna Srbija, posebno kroz kupovinu medija".

Prema podacima Agencije za elektronske medije, od četiri televizije sa nacionalnom pokrivenošću, dvije nijesu crnogorske, a uskoro neće biti ni treća. TV Prva je u vlasništvu srpskog biznismena Srđana Milovanovića, vlasnik Nove M je Junajted Media u vlasništvu međunarodnih investicionih grupa, koja će vjerovatno postati većinski vlasnik Televizije Vijesti, novina i portala, jer je nedavno potpisano pismo o namjerama za ulazak u partnerstvo.

Iako se u posljednje vrijeme iz Demokratskog fronta čuju kritike da su "Vijesti sada Vesti", aludirajući na srpsko vlasništvo, u grupaciji Junajted Media je dominantno strani kapital. Ako dođe do dogovora sa Vijestima, vlasnički odnos će biti 51:49, a uređivačka politika ostaće u nadležnosti dosadašnjih suvlasnika. Junajted Media posjeduje i značajan broj medija u regionu, prepoznatih po profesionalnom radu.

Krajem septembra je na crnogorskom tržištu počela da radi i Adria TV (nekadašnja A1 TV, odnosno Atlas TV odbjeglog biznismena Duška Kneževića) u vlasništvu preduzeća Adria Management Services, čiji je osnivač, prema podacima iz Centralnog registra privrednih subjekata Bratislav Stoiljković. Adria Managment Services je početkom ove godine preuzeo hercegnovski Radio Jadran.

U vlasništvu srpskih državljana je još nekoliko radio stanica u Crnoj Gori (Hit, TDI, Radio S, Play), dok je veći broj internet portala koji zastupaju interese Srbije u Crnoj Gori, ali njihovo vlasništvo, zbog neuređenosti tržišta, nije transparentno.

Iz EU za CIN-CG kažu da pomno prate slobodu izražavanja i medija i pluralizam u okviru procesa pristupanja, a iz Ambasade SAD poručuju da vlast treba da obezbijedi da vlasništvo nad medijima bude transparentno, kako bi javnost bila potpuno upoznata ko stoji iza uticajnih medija.

Iz Ambasade Velike Britanije rekli su da brinu da li postoji dovoljno pluralizma na medijskoj sceni Crne Gore.

Šef Medijskog savjeta za samoregulaciju Ranko Vujović upozorava da u najvećem dijelu novi vlasnici medija dolaze iz istog političkog centra sa jedinom idejom da ostvare političku korist preko svojih medija. 

,,Istinito, tačno i objektivno informisanje građana njih jednostavno ne interesuje. Zato su to veoma opasne pojave i za našu medijsku scenu i za razvoj medija i demokratije u Crnoj Gori”, rekao je Vujović za CIN-CG.

Pomažu da se Crna Gora suoči sa neprikladnim miješanjima

Portparol EU za spoljnu politiku i bezbednost Peter Stano za CIN-CG kaže da je posljednjih godina EU pojačala saradnju sa partnerima sa Zapadnog Balkana, uključujući Crnu Goru, na polju otpornosti, sajber bezbjednosti i strateškoj komunikaciji kako bi ih bolje opremila da se suoče sa neprikladnim miješanjima. 

Podsjeća da se sloboda izražavanja i medija i pluralizam pomno prate u okviru procesa pristupanja, uključujući godišnje izvještaje o napretku.

U novom Izvještaju EK o Crnoj Gori objavljenom 19. oktobra preporučuje se da se u narednom periodu Crna Gora fokusira na usvajanje zakona kojim bi se obezbijedila nezavisnost medijskog sektora od političkog uticaja.

Šefica Odjeljenja za medije i kulturu u Ambasadi SAD u Podgorici Nikol Galager za CIN-CG kaže da crnogorske vlasti i medijski regulatori treba da osiguraju da rad medija bude usklađen sa postojećim propisima koji, u nekim slučajevima, propisuju određeni procenat vlastito proizvedenog ili lokalnim temama posvećenog medijskog sadržaja.

,,Vlasti bi takođe trebalo da obezbijede da vlasništvo nad medijima bude transparentno, kako bi javnost bila potpuno upoznata sa tim koje poslovne, političke i druge moćne osobe stoje iza uticajnih medija. Dezinformacije i poluistine će nesumnjivo nastaviti da kruže Crnom Gorom, ali one će biti uspješne samo u onoj mjeri u kojoj društvo bude slabo i podijeljeno”, kazala je Galager. 

Iz britanske Ambasade za CIN-CG su kazali da ključni problem u vezi sa vlasništvom nad medijima bilo gdje u svijetu nije u tome ko ih posjeduje, već koliki udio medija može posjedovati jedna grupa. 

Kažu da rade sa medijima u Crnoj Gori na jačanju medijskog pluralizma, koji im je osnovna briga.

 

Srpske vlasti mogu uticati na važne događaje

Profesor Univerziteta u Beogradu i bivši državni sekretar u Vladi Srbije Ivan Videnović smatra da bi u načelu, proširenje bilo kog slobodnog biznisa na region trebalo da bude pozdravljeno.

,,Kako, međutim, u medijskoj sferi u Srbiji već odavno nema slobodnog biznisa, što je dovelo do monolitnog jedinstva srpske medijske ponude na nacionalnim frekvencijama u podršci aktuelnoj vlasti, opravdana je bojazan da će ova proširenja biti iskorišćena za dodatno širenje uticaja srpskih vlasti na crnogorsko javno mnjenje”, rekao je Videnović za CIN-CG. 

Kaže da posebno onespokojava to što ni drugi privatni operateri, koji u Srbiji slove za bliske opoziciji, nemaju nimalo drugačiju uređivačku politiku kada su u pitanju važne crnogorske teme kao što su popis, izbori ili djelovanje SPC u Crnoj Gori.

Koordinator za razvoj u Centru za građansko obrazovanje (CGO) Damir Nikočević za CIN-CG kaže da interes velikih korporacija jeste u ukrupnjavanju vlasništva nad medijima, uvezivanju medija i zaokruživanje prostora Zapadnog Balkana. 

Upozorava ipak da se tu ne smije isključiti ni politički interes vlasnika, posbno struktura bliskih predsjedniku Srbije Aleksandru Vučiću koji kupovinom i osnivanjem medija u Crnoj Gori, širi svoj uticaj na aktuelne političke i društvene prilike u zemlji. 

,,Takva ulaganja nisu isplativa, rijetki od tih medija su održivi, ali jasno je da pojedini mediji ne postoje da bi stvarali kvalitetan program i radili u interesu javnosti - već da bi bili oglasna tabla i propagandni punktovi određenih političkih lidera”, objašnjava Nikočević.

Dodaje da je crnogorsko tržište prezasićeno medijima, što je pokazalo istraživanje CGO. 

 

Od Pinka do Adrije

Pink M je bio prva televizija u srpskom vlasništvu u Crnoj Gori, a program je počela da emituje 2002. Prema navodima tada opozicionih partija, njihov signal nelegalno je pušten preko repetitora sa krova zgrade RTCG.

Vlasnik Pinka je Željko Mitrović kojeg dio javnosti u regionu kritikuje da je medijsku kuću osnovao da bi služio režimu Slobodana Miloševića, a uspio je da bude blizak sa svakom vlašću nakon Miloševića.

U maju ove godine Centar za istraživačko novinarstvo Srbije (CINS) objavio je da je firmama Željka Mitrovića reprogramiran poreski dug od 35,6 miliona dinara i da je tako ,,vlast nagradila Pink za lojalnost” što nije prvi put. 

U oktobru 2018. Pink M je, nakon što ga je kupila Junajted Media grupa, postao Nova M.

Osnivač Junajted Media grupe, kablovskog i medijskog operatera čije je sjedište u Luksemburgu, je biznismen Dragan Šolak kojeg povezuju sa jednim od lidera opozicije u Srbiji Draganom Đilasom. Đilas je to demantovao više puta.

Međunarodna investiciona grupa BC Partners je u martu 2019. za 2,6 milijardi eura kupila većinski udio u Junajted grupi od investicionog fonda KKR sa sjedištem u Njujorku, pri čemu je KKR zadržao manjinski udio. 

Junajted Media grupa pokriva tržište Srbije, BiH, Makedonije, Crne Gore, Hrvatske i Slovenije. Osim televizija N1 i Nova, oni su vlasnici dnevnog lista Danas, zatim bugarskog Telegrafa, nedjeljnika Politika...

Prva Televizija počela je u Crnoj Gori da emituje program 2014. godine i bila je u vlasništvu grčke Antena grupe. Grci su Prvu TV krajem 2018. godine prodali srpskom biznismenu Srđanu Milovanoviću.

Milovanović je vlasnik Televizije Kopernikus u Srbiji, koja je dospjela u centar pažnje pred izbore 2012. godine kada je kompanija „Sens marketing”, bliska Vučićevoj Srpskoj naprednoj stranci (SNS), zakupila osam sati programa na jednom od Kopernikusovih kanala da bi pravila sopstveni televizijski program „Svet plus info”. 

Milovanovićev brat Zvezdan bio je povjerenik SNS-a za Niš. Ostavku je podnio u maju ove godine.

Vlasnik Adria TV, Bratislav Stojiljković pominjan je u medijskim izvještajima o incidentu uoči lokalnih izbora u Nikšiću, kao prijatelj Nove srpske demokratije i Andrije Mandića. Tada je policija pretresala automobile u kojima je sa srpskim državljanima – rukometašom Vladom Mandićem i Aleksandrom Jokićem, bio i poslanik Demokratskog fronta Milo Božović.

Vlasnici Prve i Adria TV nijesu odgovorili na pitanja CIN-CG zašto su odlučili da prošire biznis na Crnu Goru, s obzirom na to da se radi o malom tržištu i kako se bore sa konkurencijom.

U Crnoj Gori je prisutan i portal mondo.me.

Prema podacima iz registra medija Agencije za privredne registre od februara 2019. godine, vlasnik portala Mondo je zvanično Igor Žeželj, posredstvom firme Mondo Inc. Portal Mondo.rs je 2004. godine osnovalo Telekom Srbije. 

Mondo Inc je kupila i kompaniju Adria Media Grupa, što je u dijelu javnosti otvorilo sumnju da je Telekom neformalni vlasnik i izdavača tabloida „Kurir“ i drugih izdanja Adria Media Grupa, što iz Adria grupe demantuju.

Neophodna ulaganja u zajednicku infrastrukturu

Iz Ministarstva za ekonomski razvoj kažu da je pandemija potvrdila potrebu za regionalnim povezivanjem, integracijama i zajedničkim nastupom na trećim tržištima u sferama trgovine i turizma u kojima postoji kompatibilnost interesa između Srbije i Crne Gore. 

,,U narednom periodu treba raditi na kreiranju što boljih uslova za razvoj spoljnotrovinskih odnosa, turističkih potencijala i ekonomskog prosperiteta”, kažu iz Ministarstva.

Prostor za dalje unapređenje saradnje sa Srbijom vide u oblasti turizma i smatraju da su neophodna i ulaganja u zajedničku infrastrukturu. 

,,Završetak dionice auto-puta Podgorica-Mateševo i valorizacija postojećih kapaciteta Luke Bar će dati dodatni impuls razvoju trgovinske razmjene između naše dvije zemlje”, kazali su iz Ministarstva. 

Biljana MATIJAŠEVIĆ

Seven Montenegrin municipalities were offered multi-million-euro grants in 2012 to build essential wastewater treatment plants to prevent sewage polluting rivers and the sea, but no construction work has begun yet, and as years pass, the potential cost keeps rising.

Rozaje was intended to be one of the first municipalities in Montenegro to get a wastewater treatment plant to process domestic sewage in order to ensure that the water that is discharged into rivers, lakes and the Adriatic Sea is relatively clean.

From 2011 to 2014, the municipal authorities in Rozaje managed to conduct a feasibility study for the plant, select a location and include it in the municipality’s urban spatial plan.

The next phase was the construction of the wastewater treatment system. A grant of 200,000 euros was provided from the European Union’s Instrument for Pre-Accession Assistance, IPA, for a feasibility study; the municipality of Rozaje also borrowed around 2.8 million euros from the European Investment Bank for the construction, while a grant of 700,000 euros was provided from the European Fund for the Western Balkans.

But in 2014, the Democratic Party of Socialists, which had run Rozaje for two decades, lost power in the municipality.

The new municipal authorities, led by the Bosniak Party and the Social Democratic Party, then suddenly decided to build the wastewater treatment plant at another location.

As a result, the site study had to be carried out again but the new authorities could not get the money from the EU’s IPA fund. The money was instead diverted to resolving wastewater issues in other municipalities which were more prepared to build plants.

The municipality of Rozaje told BIRN and the Center for Investigative Journalism of Montenegro, CIN CG, that the reason for the change of location was because the facility would have been too expensive at the original site because a pumping station would also need to be built there.

“Although the study predicted that [original] location was the best, it was considered that this solution should be abandoned,” the municipality said.]

This is just one example of how several Montenegrin municipalities have been left without wastewater treatment plants due to poor decisions by the local authorities, which have also failed to take advantage of the money that was granted to them for the projects.

BIRN/CIN CG’s research shows that seven Montenegrin municipalities - Rozaje, Plav, Bijelo Polje, Kolašin, Danilovgrad, Cetinje and Ulcinj - lost the chance to receive more than ten million euros that had been pledged through grant schemes for the construction of the wastewater treatment plants.

The municipalities’ failure to build the plants will also cost Montenegro’s state budget almost 20 million euros, because years of delays have led to increased costs for construction.

The construction of the wastewater treatment plants is one of the obligations to which Montenegro has committed itself while negotiating Chapter 27 of the body of legislation that the country has to harmonise with EU standards in order to move towards membership of the bloc – the chapter covering the environment and climate change.

As Montenegro’s membership negotiations continue, the plants still have to be built, although they will cost the municipalities much more than previously planned.

Delay means more river and sea pollution

Azra Vukovic, executive director of the Montenegrin environmental NGO Green Home, told BIRN/CIN CG that any delay in the implementation of projects to build wastewater treatment plants contributes to the deterioration of the quality of water in the country’s watercourses and increased concentrations of pollutants, and has a negative impact on river and marine life. She also argued that pollution has an indirect impact on public health.

“The lack of spatial planning documentation, the lack of project documentation, the lack of human capacity to lead these processes and the lack of financial resources that needed to be provided in order to use donor or credit funds are just some of the reasons that prevented the implementation of these projects,” Vukovic explained.

She argued that there are several reasons for the problems that have arisen. One of them, she believes, is the lack of capacity at the local level to prepare and lead such large and demanding projects. Local authorities, do not sufficiently recognise the importance of such projects, she said - particularly because their implementation is a long and demanding process.

In some towns, there is also the problem of “illegally constructed buildings at the location intended for the construction of the plant”, Vukovic added. Sometimes extra cost is also incurred because land needed for the plants is privately owned and has to be bought by the municipality.

“Another reason for these projects slowing down lies in the fact that local authorities often do not want to implement projects that will ultimately produce an obligation for citizens to pay additional fees for such services, and therefore they prolong their implementation,” she claimed.

Wastewater flowing into the River Ibar

The municipality of Rozaje, after losing its initial funds from the EU’s IPA, was fortunate enough to get money for the construction of the plant again in 2019.

However, whilet over three million euros were initially allocated to build the plant, the government’s Municipal Wastewater Management Plan for 2020-2035 estimates that it will now cost just over five million. Along with the construction of a new sewerage network for the town, it is estimated that the total cost could go up to 12 million euros.

PROCON, a government-established unit for implementing utilities and environmental protection projects, said that the construction of a system for collecting, draining and treating municipal wastewater is one of the main priorities when it comes to environmental protection.

Wastewater from Rozaje is currently flowing into the River Ibar, about ten kilometres from its source. According to water quality monitoring by the Environmental Protection Agency, in 2018, the Ibar was among the most polluted rivers in Montenegro.

“This [treatment plant] project aims to improve the treatment of wastewater in the area of ​​Rozaje, and thus reduce the negative effects of pollution of the River Ibar,” said PROCON.

The municipality of Rozaje said that the wastewater project now has “a high degree of readiness for financing”, but that the municipality needs more assistance because “this project, in terms of its scope, significance and value, exceeds our current organisational and financial capabilities”.

Unresolved financing issues

A total of 5.2 million euros were allocated by 2012 for the construction of a plant to serve the municipalities of Plav and Gusinje - more almost five million through the EU’s IPA pre-accession programme, and the rest in a loan from the European Investment Bank.

The plant, however, was not built, and the money allocated through the IPA programme was not handed over. Currently, wastewater in the Plav municipality is discharged into the rivers Lim, Vruja and Grncar without being treated beforehand. In 2012, the validity of the study on the impact of the plant on the environment expired. Due to the municipality’s inability to take a loan, it remains uncertain when the project will begin.

The municipality of Plav claims that work on the preparatory documentation for the plant began at a time when it was also responsible for the local community in Gusinje, which later received the status of a municipality.

After Gusinje became a municipality, its representatives expressed reservations about the plan. “They did not agree with the proposed solutions, because all populated areas were not covered by the planned works,” the Plav municipality said.

The Montenegrin government’s Municipal and Wastewater Management Plan states that the plant, which would deal with the wastewater from both Plav and Gusinje, would cost about 4.2 million euros - one million less than in the previous plan. However, it is uncertain how the municipalities will get this money.

“The project is planned to be financed through a credit arrangement with the EIB [European Investment Bank], but as municipalities are not able to borrow, defining the financial structure of the project is an open question at this time,” PROCON said.

Opposition to plant construction in Danilovgrad

The construction of a wastewater treatment plant in Danilovgrad has sparked a dispute between the settlement of Landza, the intended site of the plant, and the municipality. Danilovgrad’s sewage currently flows directly into the River Zeta, although its waters and banks were declared a ‘natural park’ by the government in 2019.

This caused locals in Danilovgrad to launch a campaign to stop the plant being built at the site, which is a few hundred metres from houses, kindergartens, primary schools and the local health centre.

The project was launched about ten years ago but the campaign for the plant to be built elsewhere has stalled the construction. “As a group of citizens opposes the construction of the WWTP at the planned location of Landza, and the contractor has already been contracted, a solution has yet to be found,” PROCON said.

Back in 2010, the state of Montenegro signed a contract with the European Bank for Reconstruction and Development to borrow 5.35 million euros to build the plant in Danilovgrad. According to a 2012 PROCON report, 960,000 euros were set aside for the construction of the plant, while almost three million were set aside for the construction of the wastewater collector and sewerage network. But since then, the costs have increased significantly.

At the project’s presentation on September 9 this year, the municipality of Danilovgrad said that the contract with the contractor had already been signed and that a change of location could lead to international arbitration and cost the state money. The European Bank for Reconstruction and Development announced at the meeting that it had blocked the funds for the plant a few months beforehand.

Municipalities seek more money

By 2012, 1.2 million euros had been earmarked to build a wastewater treatment plant in the municipality of Kolašin. Almost one million euros was a loan with the European Investment Bank, while 200,000 euros were provided from EU pre-accession funds for the development of the project.

The project has been developed, but the municipality of Kolašin has not yet managed to provide funds to take it any further, and it has not yet been built. PROCON said that the municipality was not able to borrow on a larger scale in order to implement the project. Now, with the support of the state and PROCON, it has prepared an application to international financiers.

In the Cetinje municipality, 6.4 million euros was set aside to build a wastewater treatment plant in the village of Dobrsko Selo, most of it in the form of loans from the European Investment Bank, plus more than 1.6 million in grants from the Western Balkans Investment Fund.

So far, it has not been built. PROCON said that there are still several unresolved issues connected to the location for the plant and some of the routes for bringing wastewater from the city. Other sources of financing are also needed.

The project to build the plant and its accompanying infrastructure is directly connected to the project for the drainage of flood and rain waters from the city, through a tunnel to be constructed in Belveder, a location a few kilometres outside the city.

However, the Cetinje municipality said that the municipal Public Works Administration has not yet announced a tender for the construction of the tunnel, which is why the tender for the plant has not been completed yet.

“We must emphasise that we do not have information about when the Public Works Administration plans to announce a tender and realise the works that are a precondition for the realisation of activities on the design and construction of the WWTP,” the municipality said.

The Public Works Administration did not answer BIRN/CIN CG’s questions about when it will announce the tender for the tunnel.

Delays and illegal constructions

The municipality of Bijelo Polje, like the municipalities of Rozaje and Plav, has lost access to money from the EU’s pre-accession IPA fund to build its wastewater treatment plant because of delays. Bijelo Polje was allocated 1.7 million euros but was not able to borrow the additional amount needed to complete the funding and start the project.

In addition to that money, another 2.3 million euros in loans were secured from the European Investment Bank and 700,000 euros from the Western Balkans Investment Fund.

However, of all the municipalities whose projects have seen delays, Bijelo Polje has progressed the furthest and it is expected that by the end of the year, it will announce a tender for the design and construction of its wastewater treatment plant.

“It is realistic to expect that the tender will be announced in the next few months,” the municipality said in mid-September.

Meanwhile in the municipality of Ulcinj, although more than six million euros were provided for the construction of a wastewater treatment plant in 2012, the project was in deadlock until the end of last year.

According to estimates made by the municipality, about 15 million euros will be needed for the construction of the plant. But an even greater problem than the financing is the location for the construction of the plant.

During the ten years of waiting for the construction of the plant, several illegal facilities were built at the site. The municipality of Ulcinj said it is currently working on “an analysis on overcoming this situation”.

Montenegro faces 2035 deadline

As a candidate for EU membership, Montenegro opened negotiating Chapter 27 at the end of 2018. Water quality is one of the criteria that Montenegro has to meet, with the obligation to build systems for the collection and treatment of wastewater in all its municipalities by the end of 2035.

Environmental activist Azra Vukovic said that about 47 per cent of the population of Montenegro is currently served by wastewater collection services. The treatment plants that do exist are also not working to their full capacity to treat wastewater, she warned.

“However, the biggest problem is in those municipalities where plants do not exist and the collected wastewater is discharged directly into the sea or other water recipients,” Vukovic said.

“By discharging untreated wastewater, various substances enter our rivers and seas that have negative impacts on water quality, but also on the aquatic organisms that live in them.”

Ivan ČAĐENOVIĆ
ilustration: Igor VUJIČIĆ

Sedam crnogorskih opština je 2012. godine dobilo višemilionske grantove za izgradnju esencijalnih postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda kako bi se spriječilo zagađenje rijeka i mora, ali građevinski radovi još nisu otpočeli, a kako godine prolaze, potencijalni trošak raste.

Rožaje je trebalo da bude jedna od prvih opština u Crnoj Gori koja će dobiti postrojenje za tretman otpadnih voda u cilju prečišćavanja kućnih otpadnih voda koje bi sa ovim procesom bile relativno čiste prilikom njihovih ispuštanja u rijeke, jezera i Jadransko more.

Od 2011. do 2014. godine, opštinske vlasti u Rožajama uspjele su da izrade studiju izvodljivosti za ovo postrojenje, odabrali su lokaciju i uvrstili je u prostorni urbanistički plan opštine.

Sljedeća faza bila je izgradnja sistema za prečišćavanje otpadnih voda, za šta je obezbjeđen grant od 200.000 eura iz Instrumenta za pretpristupnu pomoć Evropske unije, IPA fonda za tehničku podršku.

Opština Rožaje se takođe za izgradnju fabrike zadužila i kod Evropske investicione banke (EIB) odakle je dobila sredstva u visini od blizu tri miliona eura, dok je grant od 700.000 eura obezbjeđen iz Evropskog fonda za Balkan.

Međutim, 2014. godine je Demokratska partija socijalista, koja je Rožaje vodila dvije decenije, izgubila vlast u opštini.

Nova opštinska vlast, na čije čelo su došle Bošnjačka stranka i Socijaldemokratska partija, iznenada je odlučila da postrojenje za tretman otpadnih voda izgradi na drugoj lokaciji.

Kao rezultat toga, moralo se ponovo uraditi studija lokacije, a nove vlasti nisu mogle za to dobiti novac iz IPA fondova. Novac je, umjesto toga, preusmjeren na rješavanje problema otpadnih voda u drugim opštinama koje su bile spremnije za izgradnju postrojenja.

Iz opštine Rožaje su za BIRN i Centar za istraživačko novinarstvo Crne Gore (CIN-CG) kazali da razlog za promjenu lokacije leži u tome što bi objekat na prvobitno planiranoj lokaciji bio preskup jer bi se na njoj trebala izgraditi i pumpna stanica.

„Iako je studija predviđala da je (prvobitna) lokacija najbolja, smatralo se da se od ovog rješenja treba odustati“, kazali su nam u opštini.

Ovo je samo jedan od primjera kako je nekoliko crnogorskih opština ostalo bez postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda zbog loših odluka lokalnih vlasti, koje nisu iskoristile novac koji im je dodijeljen za ove projekte.

Istraživanje BIRN/CIN-CG-a pokazuje da je sedam crnogorskih opština - Rožaje, Plav, Bijelo Polje, Kolašin, Danilovgrad, Cetinje i Ulcinj - izgubilo šansu da dobije više od deset miliona eura kroz grantove namijenjene za izgradnju prečišćavanja otpadnih voda.

Ovaj neuspjeh opština da izgrade postrojenja košta i državni budžet Crne Gore - skoro 20 miliona eura, jer su dugogodišnja odlaganja realizacije projekata dovele do povećanja troškova izgradnje.

Izgradnja postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda jedna je od obaveza koje je Crna Gora prihvatila pregovarajući o poglavlju 27, koje se odnosi na životnu sredinu i klimatske promjene u cilju usklađivanja svog zakonodavstva sa standardima EU, na putu ka njenom članstvu u ovom bloku.

Pregovori o članstvu se nastavljaju, a postrojenja se tek trebaju izgraditi, iako će njihova izgradnja koštati opštine puno više nego što je to ranije planirano.

Prolongiranje znači i veće zagađenje rijeka i mora

Azra Vuković, direktorka crnogorske nevladine organizacije koja se bori za očuvanje životne sredine Green Home, za BIRN/CIN-CG ističe da svako prolongiranje realizacije projekata izgradnje postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda doprinosi pogoršanju kvaliteta vode u vodotocima i povećanju koncentracije zagađujućih materija, te ima i negativan uticaj na život u rijekama i moru. Ona dodaje da zagađenje ima indirektan uticaj i na javno zdravlje.

„Nedostatak prostorno-planske dokumentacije, nedostatak projektne dokumentacije, nedostatak ljudskih kapaciteta za vođenje ovih procesa i nedostatak finansijskih resursa koje je trebalo obezbijediti kako bi se koristila donatorska ili kreditna sredstva, samo su neki od razloga koji su spriječili implementaciju ovih projekata”, objašnjava Vuković.

Ona naglašava da postoji više razloga za probleme koji su se pojavili. Jedan od njih je, smatra ona, nedostatak kapaciteta na lokalnom nivou za pripremu i vođenje ovako velikih i zahtjevnih projekata. Lokalne vlasti ne prepoznaju u dovoljnoj mjeri važnost ovakvih projekata, kaže Vuković – posebno zato što je njihova implementacija dug i zahtjevan proces.

U pojedinim gradovima postoji i problem „bespravno izgrađenih objekata na lokaciji predviđenoj za izgradnju postrojenja”, objašnjava Vuković. Ponekad nastaju i dodatni troškovi jer je zemljište planirano za izgradnju u privatnom vlasništvu i opština mora da ga kupi.

„Drugi razlog usporavanja ovih projekata leži u činjenici da lokalne vlasti često ne žele da implementiraju projekte koji će u konačnici proizvesti obavezu građanima da plaćaju dodatne troškove za takve usluge, pa zato prolongiraju njihovu realizaciju”, kaže ona.

Otpadne vode koje se ulivaju u rijeku Ibar

Opština Rožaje, nakon što je izgubila početna sredstva iz IPA fondova, imala je sreću da 2019. godine ponovo dobije novac za izgradnju elektrane.

Međutim, dok je za izgradnju postrojenja prvobitno izdvojeno nešto više od tri miliona eura, u Planu upravljanja komunalnim otpadnim vodama za period 2020-2035 Vlade Crne Gore procjenjuje se da će sada projekat koštati nešto više od pet miliona. Uz izgradnju nove gradske kanalizacione mreže, procjenjuje se da bi ukupni troškovi mogli ići do 12 miliona eura.

U PROCON-u, nacionalnoj jedinici za implementaciju projekata iz oblasti komunalnih djelatnosti i zaštite životne sredine, kažu da je izgradnja sistema za prikupljanje, odvođenje i tretman komunalnih otpadnih voda jedan od glavnih prioriteta kada je u pitanju zaštita životne sredine.

Otpadne vode iz Rožaja trenutno se ulivaju u rijeku Ibar na desetak kilometara od njenog izvora. Prema monitoringu kvaliteta vode Agencije za zaštitu životne sredine, Ibar je jedna od najzagađenijih rijeka u Crnoj Gori.

„Ovaj projekat (postrojenja za prečišćavanje) ima za cilj da unaprijedi tretman otpadnih voda na području Rožaja, a samim tim i da smanji negativne efekte zagađenja rijeke Ibar“, saopštavaju iz PROCON-a.

Iz Opštine Rožaje kažu da ovaj projekat sada ima „visok stepen spremnosti za finansiranje“, ali da je opštini potrebna veća asistencija jer „ovaj projekat po svom obimu, značaju i vrijednosti prevazilazi naše trenutne organizacione i finansijske mogućnosti”.

Neriješena finansijska pitanja

Za izgradnju postrojenja za opsluživanje opština Plav i Gusinje do 2012. godine izdvojeno je 5,2 miliona eura - više od četiri miliona kroz IPA, a ostatak kao kredit od EIB-a.

Postrojenje, međutim, nije izgrađeno, a novac izdvojen kroz IPA program nije uručen. Trenutno se otpadne vode u opštini Plav bez prethodnog prečišćavanja ispuštaju u rijeke Lim, Vruja i Grnčar. Važnost studije o uticaju postrojenja na životnu sredinu istekla je 2012. godine. Zbog finansijske situacije opštine, ostaje neizvjesno kada će projekat početi.

U opštini Plav navode da su radovi na pripremnoj dokumentaciji za postrojenje počeli u vrijeme kada je ova opština bila nadležna i za lokalnu zajednicu u Gusinju, koja je kasnije dobila status opštine.

Nakon što je Gusinje postalo opština, njeni predstavnici izrazili su rezerve prema planu. „Nisu bili saglasni sa predloženim rešenjima, jer sva naseljena mjesta nisu bila obuhvaćena planiranim radovima”, kazali su iz opštine Plav.

U Planu o upravljanju komunalnim otpadnim vodama Vlade Crne Gore navodi se da bi postrojenje koje bi se bavilo otpadnim vodama iz Plava i Gusinja koštalo oko 4,2 miliona eura, što je milion manje nego u prethodnom planu. Međutim, neizvjesno je kako će opštine doći do tog novca.

„Planirano je da se projekat finansira kroz kreditni aranžman sa EIB-om, ali kako opštine nisu u mogućnosti da se zadužuju, definisanje finansijske strukture projekta je u ovom trenutku otvoreno pitanje“, naglašavaju iz PROCON-a.

Protivljenje izgradnji postrojenja u Danilovgradu

Izgradnja postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda u Danilovgradu izazvala je spor između naselja Landža, gdje je predviđena njegova izgradnja, i opštine. Kanalizacija Danilovgrada trenutno se uliva direktno u rijeku Zetu, iako je Vlada njene vode i obale 2019. godine proglasila „parkom prirode“.

Zbog toga su mještani Danilovgrada pokrenuli kampanju za zaustavljanje izgradnje na lokaciji koja se nalazi nekoliko stotina metara od kuća, vrtića, osnovnih škola i Doma zdravlja.

Projekat je pokrenut prije desetak godina, ali je kampanja za izgradnju postrojenja na drugom mjestu zaustavila gradnju. „Kako se grupa građana protivi izgradnji PPOV na planiranoj lokaciji u Landži, a izvođač je već ugovoren, rješenje tek treba da se nađe”, saopštavaju iz PROCON-a.

Crna Gora je još 2010. godine potpisala ugovor sa Evropskom bankom za obnovu i razvoj (EBRD) o kreditu u iznosu od 5,35 miliona eura za izgradnju postrojenja u Danilovgradu. Prema izvještaju PROCON-a za 2012. godinu, za njegovu izgradnju izdvojeno je 960.000 eura, dok je za izgradnju kolektora i kanalizacione mreže izdvojeno skoro tri miliona. Ali od tada su troškovi značajno porasli.

Na posljednjoj javnoj raspravi o izgradnji postrojenja 9. septembra ove godine, opština Danilovgrad saopštila je da je ugovor sa izvođačem radova već potpisan i da bi promjena lokacije mogla da dovede do međunarodne arbitraže, a državu košta novca. EBRD je na sastanku saopštila da je nekoliko mjeseci ranije blokirala sredstva za postrojenje.

Opštine traže više novca

Do 2012. godine za izgradnju PPOV u opštini Kolašin izdvojeno je 1,2 miliona eura. Gotovo milion eura bio je kredit od Evropske investicione banke, dok je za razvoj projekta iz pretpristupnih fondova EU obezbijeđeno 200.000 eura.

Projekat je izrađen, ali opština Kolašin još nije uspjela sa obezbijedi sredstva za njegovu dalju realizaciju, pa se na izgradnju objekta još čeka. Iz PROCON-a objašnjavaju da opština nije u mogućnosti da se zaduži u većem obimu kako bi realizovala projekat. Sada je uz podršku države i PROCON-a pripremila aplikaciju za dobijanje sredstava od međunarodnih finansijera.

U opštini Cetinje je 2012. godine za izgradnju PPOV u Dobrskom Selu izdvojeno 6,3 miliona eura, najveći dio od kredita Evropske investicione banke (EIB), plus više od milion od grantova Investicionog fonda za Zapadni Balkan.

Ono do sada nije izgrađeno. Iz PROCON-a kažu da i dalje postoji nekoliko neriješenih pitanja vezano za lokaciju za izgradnju postrojenja i neke od trasa za dovođenje otpadnih voda iz grada. Potrebni su i drugi izvori finansiranja.

Projekat izgradnje postrojenja i pratećih infrastrukturnih objekata direktno je povezan sa projektom odvođenja poplavnih i oborinskih voda iz grada, kroz tunel koji će se graditi na Belvederu, lokaciji nekoliko kilometara van grada.

Međutim, iz opštine Cetinje kažu da opštinska Uprava javnih radova još nije raspisala tender za izgradnju tunela, zbog čega tender za postrojenje još nije završen.

„Moramo naglasiti da nemamo informaciju kada Uprava javnih radova planira da raspiše tender i realizuje radove koji su preduslov za realizaciju aktivnosti na projektovanju i izgradnji PPOV”, kažu iz opštine.

Iz Uprave javnih radova nisu odgovorili na pitanje BIRN/CIN-CG-a kada će raspisati tender za izgradnju tunela.

Odlaganja i bespravna gradnja

Opština Bijelo Polje, kao i opštine Rožaje i Plav, zbog kašnjenja u realizaciji projekta je izgubila pristup novcu iz IPA fonda za izgradnju postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda. Ovoj je opštini dodeljeno 1,7 miliona eura, ali ona nije mogla da se zaduži za dodatni iznos koji je potreban za završetak finansiranja i početak projekta.

Pored tog novca, obezbeđeno je još 2,2 miliona eura kredita od EIB-a i 700.000 eura od Investicionog fonda za Zapadni Balkan.

Međutim, od svih opština čiji su projekti kasnili, Bijelo Polje je najdalje odmaklo i očekuje se da će do kraja godine raspisati tender za projektovanje i izgradnju PPOV.

„Realno je očekivati ​​da će tender biti raspisan u narednih nekoliko mjeseci”, kazali su iz opštine.

U opštini Ulcinj, iako je 2012. godine obezbijeđeno više od šest miliona eura za izgradnju postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda, projekat je do kraja prošle godine bio u zastoju.

Prema procenama opštine i PROCON-a, za izgradnju postrojenja biće potrebno oko 15 miliona eura. Ali veći problem od finansija predstavlja lokacija za izgradnju ovog objekta.

Naime, na predviđenoj lokaciji, dok se deset godina čekalo na izgradnju, izgrađeno je nekoliko nelegalnih objekata. Iz Opštine Ulcinj kažu da trenutno rade na „analizi za prevazilaženje ove situacije”.

Crna Gora ima rok do 2035. godine

Kao kandidat za članstvo u EU, Crna Gora je krajem 2018. godine otvorila poglavlje 27. Kvalitet vode je jedan od kriterijuma koje Crna Gora mora da ispuni, uz obavezu da izgradi sisteme za prikupljanje i tretman otpadnih voda u svim svojim opštinama do kraja 2035.

Vuković ističe da oko 47 odsto stanovništva Crne Gore trenutno ima uslugu odvođenja otpadnih voda. Ali postrojenja za tretman otpadnih voda takođe ne rade punim kapacitetom, upozorava ona.

„Ipak, najveći problem je u onim opštinama u kojima nema postrojenja, a prikupljene otpadne vode se ispuštaju direktno u more ili druge recipijentne vode”, dodaje Vuković.

„Ispuštanjem neprečišćenih otpadnih voda u naše rijeke i more ulaze razne supstance koje negativno utiču na kvalitet vode, ali i na vodene organizme koji u njima žive”, zaključuje ona.

Ivan Čađenović